Байгаалиин шэнжэ

Хэр угhаа хойшо мал хаража ажамидардаг буряад зоной ажабайдал эхэ байгаалитаяа нягта холбоотой.

Наранай шэнжэ. Нара руу хаража угаадаhаяа хаяхаг\й, хургаараа заахаг\й, нара ёёдэ хандан мориео харахаг\й. Урданай буряад зон нараяа х\ндэлжэ эхэ, hараяа эсэгэ гэжэ м\ргэдэг байhан. Тиимэhээ гэрэлтэй, наратай байгаанда \йлэ хэрэгээ б\тээдэг, х\ндэ юумэ \гэдэг гэгдэнэ. Наранай ороhоной хойно гэрhээ юумэ гаргахаяа сээрлэдэг байгаа.

*арын шэнжэ. Шэнэ hара хурса, \з\\ртэй гараа hаань, х\йтэн hара гараба гэлсэдэг, харин \з\\рынь хятаралдан байбалынь, дулаан hара болохо гэжэ з\гнэдэг. Шэнэ hара манаран, х\реэтэн гарабалынь, х\йтэн болохо гэдэг.

“Х\йтэн hарал ха з\гёёр –

Х\реэтээд байна, манатай!

Урданай х\нэй \гёёр,

Уршагтай байха, зудтай”

(Дондогой, 2013, 44) .

*арын туяада h\ниндёё дайрагдахаяа сээрлэдэг. Хэрбэеэ дайрагдабал, \бшэн х\рэдэг, гэмэлтэдэг гэжэ \нэншэдэг. Энэ ушар магад “*арын басаган” гэhэн онтохонтой холбоотой байжа болоо. Арбан табанай малагар hарын гараад байхада, нэгэ залуу басаган h\ни уhанда ошоо ха. Голой эрьедэ hарын туяада ехээр дайруулжа, х\нэгёё баряад hарын туяагаар дамжан дээшээ гарашаhан т\\хэтэй.

Тэнгэриин шэнжэ. «Орохо тэнгэриин орой соорхой, хариха тэнгэриин хаяа соорхой» гэдэг. Тэнгэриин хаяагай хоорондо \\лэн байбал, бороолхо. Хэрбэеэ хэдэн \дэр ёёдёё шэглэhэн \\лэн байбал, шуурган болохо.

Бороогой шэнжэ. Y\лэн газар дээг\\р н\\бэл, бороо орохог\й» (Линховоин, 1972, с.15). Бороон ёёхэтэхэдёё олон \дэр ородог. Бороо \дэhёё хойшо оробол, б\хэли h\ниео \ргэлжэлдэг. “Орой бууhан айлшан хоногтоо ерэхэ, орой эхилhэн бороо орохоор ерэхэ” гэhэн сэсэн \гэ бии. Yбэлдёё гэрэй сонхонуудай ургамалай угалзанууд олон байбал, бороотой нажар болохо. Yглёёг\\р ш\\дэртэй байбал бороо орохог\й гэдэг. Yглёёнэй манан ёёдёё хёёрэбэл, бороо орохо, доошоо унабал, бороолхог\й. Бимба гарагай \дэр, бороо саhан оробол, долоон хоног соогоо \ргэлжэлхэ.

*алхинай шэнжэ: Хойто з\гhёё hалхилбал, бороо орохог\й, урдаhаа ба баруун тээhээ hалхилбал, бороо орохо. Хуй hалхинда дайрагдабал еротой, саа \бшэн дайраха гэдэг. Бэеэ хамгаалжа “хуй, хуй, хутага ш\бгёёр хадхагдыш” гэдэг байhан. \з\\ртэй юумэн эндэ муу юумэ зайлуулха гэhэн hанаан болоно.