Хоер жэлэй нэгэ удаа \нгэргэгдэжэ байдаг «Алтаргана» гэhэн дэмбэрэлтэ найр наада буряад угсаатан али болохоор дэмжэдэг. Он жэлэй ошохо б\ри б\гэдэ буряад угсаатанай найр наадан \ндэр дэлисэтэй боложо, уг зорилгоньшье дээшэлнэ гээд тэмдэглэлтэй. Энэ нааданай \едэ хори, хонгоодор, эхирэд, булагад, сонгоол, сартуул бусадшье нютаг нютагай дуунууд бууралхан буряад арадай алишье нютагай хэлэн\\д дээрэ агаар долгитуулан зэдэлжэ захалаа бэлэй.

«Алтаргана» нааданай эхи \ндэhэ табигшадай нэгэн Монголой арадай суута дуушан Жаргалсайхан иигэжэ хэлэhэн «Алтаргана хадаа манай буряад монгол угсаатанай ажаhуудаг жэнхэни газар нютагуудта ургадаг, халуунда хатадагг\й, х\йтэндэ х\лдэдэгг\й, б\хэ \ндэhэтэй тон урданай ургамал болоно. Манай арадшье, арадаймнай дууншье энэ алтаргана мэтэ б\хэ голтой, тиимэhээл улам hалбаржа, х\гжэжэ, дэлхэйн олон арадуудай дунда ёёрынгёё х\ндэтэ hуури эзэлэнхэй, уянгатайхан аялгаараа баясуулха \ндэр заяатай. Энэл даа тус нааданай гол удха шанар». Эдэ \гэн\\дынь м\нёёшье б\гэдэ буряад зоной сэдьхэлдэ зэдэлэн байhан зандаа.

Yнэхёёрёёшье, Алтаргана нааданай х\сёёр арадай аман зохеол, урданай дуунууд элинсэг хулинсагаймнай, \бгэ эсэгэнэрэймнай хэтын хэтэдэ сахижа ябаhан еhо заншал hэргээгдэжэ, х\гжэжэ ябаhаниинь хэды hайшаалтайб даа.

Хореод гаран жэлн\\д соо намда т\рэл болоhон Эрх\\ можынгоо дэбисхэр дээрэ hалбаран х\гжэжэ байhан нуга нютагуудаар ажал хэрэгээрээ ябахадаа, архиин, т\рэ хуримай дуунуудые олоор бэшэжэ, сэдьхэл з\рхэндёё хадуужа, ёёрынгёё алтан жасада оруулаад гамнажа ябадагби. Тиигээд б\гэдэ буряадай нааданай хэмжээндэ Байгал шадарай баруун эрьедэ т\бхинэhэн буряадуудай арадай дуунуудые уншагшадайнгаа анхаралда абдараа уудалан гаргажа, хубаалдаха зорилго табинаб.

Арадай дуунуудай удхань хэды г\нзэгы, боди сэдьхэл т\р\\лхээр бэ, тэдэнэй удхыень уудалан уншахада эртэ урданhаа эхитэй т\\хэ, элинсэг\\дэймнай нангин захяанууд шэнгэhэн байдаг.

Манай мэдээжэ буряад этнограф, арадай аман зохеол шэнжэлэгшэ, Боохон дайдын эрдэмтэн Сергей Балдаевай «Арадай дуунууд» гэhэн гурбан боти ном урдахи зуун жэлэй 60-аад онуудай эхиндэ хэблэгдэhэн юм. М\нёё \едэ олдохоео болиhон, хоморой хэблэлэй элитэ шэнжэлэгшын суглуулhан дуунуудтай танилсахада, ехэ hонирхолтой байна.

1908 ондо Сергей Петрович Эрх\\гэй можын Yлеэйгээ инородна управын, Онхотой отогой, Буран-Х\йтэн нютагай Степан Хахархаев гэжэ х\нhёё бэшэжэ абаhан

Енг\\дээ хэрээсэ з\\хэдээ

Егор бололойб,

Оломдо хэрээсэ з\\хэдээ

Осип бололойб;

Т\мэрэйдэ хэрээсэ з\\хэдээ

Тимофей бололойб...

Б\дэн (б\тэн)нэрэмни Булагад,

Ара нэрэмни Архинша,

Соломни Сонгоол,

Т\\хэмни Тэртэ,

Нагасамни Нагадай,

Баабаймни Баалан,

Yбгэмни Y\рхэн,

Отоомни Онгорхой,

Х\б\\мни Хэрэн,

Ашамни Алаг\й,

Ород худхасатай оруулиби,

Хамниган худхастай хариби…

Энэ дуун хадаа баруун буряадуудые х\сёёр \нэн алдартанай шажанда оруулалгын \едэ бии болоhон байха. Yнэн алдартанай шажанда буряадуудай 17-дохи зуун жэлэй 30-аад онуудаар орожо захалhан мэдээсэл бии.

Пирожков тайшаа тухай дуу 1910 ондо С.П. Балдаев Эрх\\гэй Боохоной Аргасан нютагай Обоони Инкижиновhээ бэшэжэ абаhан байна.

Ташиигаад ерэhэн уhанда

Тарсын тээрмэ ондороо яндараа лэ,

Тайшаа Пирожковай х\шэндэ

Амагаев тайшаа ондороо яндараа лэ.

Эбхэрээд ерэhэн уhанда

Эдэйн тээрмэ ондороо яндараа лэ,

Илья тайшаагай х\шэндэ

Эмхээшкэ тайшаа ондороо яндараа лэ.

Амагай Эмхээшхын тухай дуу 1912 ондо С.П. Балдаев Бэлшэрэй Г\ртэ нютагай Матас Хантахановhаа бэшэжэ абаhан дуунуудые харая:

Алаг дааган

Морин болобо лэ.

Амагаев бэеэрээ

Тайшаа болобо лэ.

Yлэ дааган

Унаан болобо лэ,

Эмхээшхэ бэеэрэн

Тайшаа болобо лэ.

Малаан дааган

Морин болобо лэ,

Мантагай х\б\\н

Тайшаа болобо лэ.

Алайрай уhан \ерлэжэ,

Астанын х\\ргэ хэргэгшэ ааб,

Амагаев Эмхээшхэ бэрхэдэжэ,

Пирожков тайшаае хэргэгшэ ааб?

Yнгэйн уhан \ерлэжэ,

Yндэр х\\ргэ хэргэгшэ ааб?

Yеын Эмхээшхэ бэрхэдэжэ,

Илья тайшаае хэргэгшэ ааб?

С.П. Балдаев: «Амагаев Эмхэшкэ (Иннокентий) Эрхэдэй угай. Yни удаан саг соо И.И. Пирожковтой тайшаагай тушаалай т\лёё тэмсэhэн. 1875 ондо Пирожковой муу ябадалые гэршэлжэ, тайшааhаань болюулhан. Тиигэжэ ёёрёё тайшаагаар hунгагдаhан юм. Пирожков амяа даран аалин hуунг\йгёёр, долоон hара соо Амагаевай хойноhоо тагнуул хэжэ, тэрэниие тушаалhаань унагаажа, дахинаа тайшаа болоод, 1884 он болотор алба хэhэн байна. Пирожковтой тэмсэжэ, Амагаев эд зёёриеэ нилээд hалгааhан гэлсэдэг.

Эдэ дуунуудые т\\хын удха шанартай гээд тэмдэглэхээр.

М\нёё т\рэ хуримай дуунуудые хараад \зэе. Баруун буряадуудай т\рэ хуримай заншалнууд яhала баян, ёёрын нютагай онсонуудтай юм. Тэдэ онсонуудынь дуунуудаар элирэн гаража ерэдэг байна. Бэриин талаhаа хуримай урда тээ иимэ дуу дууладаг байгаа, м\нёёшье зарим нютагуудта урданай дуунуудта дуратай зон дуулажа байдаг.

Улаан гали хажууда

Хуухаран hуужа х\леэнэбди.

Уусы баабайе \рёёртэ,

м\ргэн – шурган hуунабди.

Уужам дэлгэр сэдьхэлhээ г\н баяраа мэд\\hэн х\б\\нэй талаhаа иимэ харюу зэдэлдэг.

Алтан, алтан богоhыетнай,

Аалиханаар адхалан орободи.

Амтатай танай х\ндые,

Yреэлэн зугаалхаяа ерээди.

Хуримай шухала \е алтан hайхан бэридээ бэлэг бариха, хоолойдонь м\нгэн гэнжэ \ндэр шанарай хоолобшо з\\лгэхэжэ байхадаа, иигэжэ дууладаг байгаа.

Гурбан алда аргамжаараа,

Гунатай \хэрёё гарьхалбалби.

Басага бэреэ угтажа,

Алтан бэлэг з\\бэлби.

Д\рбэн алда аргамжаараа,

Д\нэн \хэрёё гарьхалбалби.

Дуратайгаар бэрэеэ угтажа,

Т\мэтэ алтаяа з\\бэлби.

Тиигээд х\б\\нэй талаhаа hаншагаа сайhан буурал сагаан толгойтой \бгэнэй дуун зэдэлхэ.

Т\лижэ hууhан гуламтадамнай,

Т\леэ нэмэжэ ерэбэлтэ даа.

Тэгшэ hайхан hуудалдамнай,

Т\рэл нэмэжэ ерэбэлтэ даа.

Сарюун сэбэр гуламтадамнай,

Сусал нэмэжэ ерэбэлтэ даа.

Согтой солбон hуудалдамнай

Yрёёр нэмэжэ ерэбэлтэ даа.

Оhынаймагай Хутаанка нютагта басаганай талаhаа амhартыень асархадаа иигэжэ аянгатуулдаг юм.

Хадын шулуу хахалжа,

Хансинама посуда асарбабди.

Энэ hайхан \рёёртёё

Худа худагы болобобди.

Х\рьгэн х\б\\нэй т\рэлхид тодон абажа, иимэ харюугай дуу ханхинуулна.

Хадаhаа гараhан шаажанхай.

Хаагаа толтообо.

Хариhаа ерэhэн бэрэмнай,

Хоймор таляа тогтообо.

Хоер хушуун \ринэрэй айл болгожо байhан худанарай дуун гээшэ хоер худануудай хёёрэлдёён болоно. Худа дуун соогоо ёёрынгёё х\ндэ худадаа найруулан мэд\\лнэ. Басагаяа х\рьгэжэ т\рэ найрта ерэhэн эсэгэ худадаа хандана:

Хуhан сэргэ зооходотнай

Х\лэг морин эрьестэй.

Хуушан т\\хын \нэртэн

Худа худагы эрьестэй.

Х\б\\нэй эсэгын харюу:

Хари халуун нэгэдэжэ,

Худа анда болобобди.

Yндэртэ \бhэ сабшажа,

Yнеэнэй хоол бэлдэбэди.

Yхи х\б\\дээ гэрл\\лжэ,

Ураг эльгэн болободи.

Буряад зоной т\рэ хуримай заншалнууд аргаг\й баян ааб даа. Нютаг нютагай нохойн дуун ондоо гэжэ хэлсэдэг. Энэ \гэн\\дые уламжалан нютаг б\хэндэ ёёрын онсо еhо гуримууд байдаг. З\гёёр т\рэ найрнуудта дуунууд хаанашье зэдэлжэ, сугларhан зоной сэдьхэл баясуулдаг гээшэ.

Буряадууд найр нааданда, баяр баясхаланда, т\рэ хуримда нэрэмэл архияа аягалдаг, еохороо хатардаг, дуугаа дуулалдадаг энэ хадаа буряад арадай ууган заншал гээшэ. Архиин дуун гэжэ нэрлэгдэhэн арадай дуунууд дабтагдашаг\й ёёрын ёёрсэ х\жэмтэй, аялгань угаа гоеор нугалбарилан дуулагдадаг.

Арсиин дуунууд соогоо \бгэд тёёдэйнэр ажабайдалайнгаа \зэгдэлн\\дые шоглон, гуниглан, магтан дууладаг. Нютагай аялгаар сээжэ сэдьхэл уяруулан, эльгэ з\рхэндэ урма зориг бадарааха шэдитэй сэгээн дуунууд тоолошог\й олон даа.

Yнгын голой урданай дуунуудай Розалия Шанаровагай суглуулбариhаа

Улаан хогтоео нээхэдэмни

Улаан торгон дэлгэрхэ,

Урал ш\дэеэ нээхэдэмни

Урихан зугаа дэлгэрхэ.

Модон хобтоео нээхэдэмни

М\нгэн мэнэhэн дэлгэрхэ.

Ама ш\дэеэ нээхэдэмни

hайхан зугаа дэлгэрхэ.

Y\дэн ш\дэнэй унахада

М\нгэн ш\дэн табигдаха,

М\нхэ бэеэн \тэлхэдэ

Ашанууд гушанууд золгохо.

Араан ш\дэнэй унахада

Алтан ш\дэн табигдаха.

Алайр дайдын Екатерина Дамбиноваhаа бэшэжэ абаhан дуун.

Хуhан соогуур ябахадаа

Ходо нажар байhай даа.

Холшор залуу ябахадаа

Ходо наадан байhай даа.

Сагаан торгон пулааднай

Сасаг \гы муухайл даа.

Сарюун hайхан шаастаймнай

Зугаа \гы муухайл даа.

Х\нэй сэдьхэлдэ боди бодолнуудые, ниг\\лэсхы hайхан мэдэрэл нэбтэр\\лhэн \лгыhёёнь \ндэр сэгээн наhан болотор хододоо хамта ябадаг, баяр жаргал хубаадаг, гуниг гасалан тараадаг, hанаа сэдьхэл заhадаг, бултанда д\тэ ойро арадаймнай зохеоhон дуунууд хэды г\нзэгы удхатай гээшэб.

Эхирэд-Булагадай аймагай Олой нютагай багшын ажалай ветеран Геннадий Александрович Урмаев архиин, хухалгаан дуунуудые hайнаар мэдэдэг, сониндомнай ходо эдэбхитэйгээр хэбл\\лжэ, олон тоото уншагшадые баясуулжа байдаг юм.

Буурал сагаан толгойшни

Сэсэн хэзээ болохоб даа.

Урайнай залуу бэешни

Уhан архи хэбэртээл даа.

Тэлеэр муухан тэргэндэ

Тээhэн хойно яахаб даа.

Т\рэл ябаhан н\хэрни

Хухалан байжа дуулабал даа.

Дууша шубуунай ерэхэдэ

Дайда газар баяртай.

Бусажа н\хэрэй ерэхэдэ

Бидэнэй з\рхэн баяртай.

Округhоо гадуур ажаhуудаг Ойхоной, Хаашагай, Доодо-Yдын буряад угсаатан ёёрынгёё аялга дуунуудаа мартааг\й, г\н сагаан сэдьхэл соогоо \лээжэ, уужам талын hэбшээн шэнги аянгатуулан оршон тойронхи байдалаа баясуулан ябадаг даа.

Жэшээлхэдэ Хаашагай аймагай Магдан нютагта ошоходоо, олон дуунуудые бэшэжэ абаа hэм. Энэ нютагай \бгэн х\н Владимир Саввич Хартиков «Алтан байгаад аярана» гэhэн дуу дуулажа \гёё бэлэй.

Алтан байгаад аярана

Аягтай байгаад \тэлэнэ,

Сэнтэй архи алтанай, м\нгэнэй,

Аяглаад зугаалхам hанаанай шадалай.

Магдан нютагай х\ндэтэй тёёдэй Мария Андреевна Далбановагай аялга торгон хоолойгоо ханхинуулан дуулан гэhээнь, сэдьхэл з\рхэмни доhолжо, гараа шэшэр\\лэн байжа энэ hайхан дууень бэшэжэ абаа hэм. «Эрье дээрэхи тээрмээмнай» гэhэн дуун.

Эрье дээрэхи тээрмэмнай

Эрьен татан талахатаяа.

Иибии баабай хоернай

Тогооео нэрэhээрээ архитаяа яас.

Боориео гараhан булагашил

Бутархай шулуун дамажууратайл.

Бозоhоош гараhан архимнайл

Олон тагаша дамажууртайл яась.

Хэрбэеэ эдэ дуунуудай \гы болбол т\би дэлхэй \гырхэ бшуу. Эрх\\ буряадуудай \бгэд тёёдэйнэрhээ бэшэжэ абаhан дуунууд урданай ха юм даа. Нютаг хэлэнэй шэмэгтэй,тусхай маягтай дуунууд хэдэн \е дамжажа ерэhэн байдаг.

Бидэ буряадууд элинсэг хулинсагайнгаа еhо заншалнуудые, ёёрынгёё буряад сэдьхэлэй шанар алдаха еhог\йбди. М\нёё \еын залуушуул урданайнгаа эмгэ тёёдэйнгёё, таабайнарайнгаа т\\хэ орхинг\й, нангинаар сахижа ябахань дамжагг\й гээд hанагдана.

Арадаймнай зохеоhон аялга дуунууд хэтын м\нхэдэ зэдэлжэ байхань яалай!

Намжилма ЦЫДЕНОВА