Л. Петухова
Х\м\\ж\\лгэ болбол ниитэ олон зоной байдалтай сэхэ холбоотой. М\нёё \едэ сагай хэды х\шэр бэрхэшээлтэйшье hаань, залуу \етэниие нютагтаа инаг дуратайгаар, \ндэр хэмжээнэй \зэл бодолтойгоор х\м\\ж\\лхэ гээшэ онсо хэрэгтэй байhан зандаа гэжэ бидэ hайн ойлгонобди. Тиимэ хадаа Эхэ орон гээшэ злинсэг\\дэймнай тахижа, сахижа ерэhэн тоонто гэhэн ойлгосонуудай удха шанарые бидэ б\ри дээрэ \ргэхэ еhотой болонобди.
Т\рэhэн нютагтаа дуратай, тэрэнэй байгаалиие hайхашаан, гоешоон \дэhэн х\н – уhа гол бузарлахаяа сээрлэхэ, ан амитадые, шубуу шонхорыень хюдахаг\й гээшэ. Гадна урда сагhаа нааша \бгэн буурал элинсэг\\дэйнгээ тахиhаар, h\зэглэhёёр ерэhэн хада уулануудайнгаа, газар дайдынгаа эзэд сабдагуудта х\ндэтэйгёёр хандаха, юрэдёёл, нютагайнгаа улам hайханаар hалбархын тула, х\гжэн баяжахын тула али б\хы арга хабаараа оролдохо еhотой болонобди.
Иимэрх\\, сэдьхэлэй изагуурhаа мэдэрэлтэй х\н аха наhатай зониие х\ндэлжэ, эхэ эсэгэдээ, эгэшэ д\\нэртээ энэрхы хандасатай, т\рэл гаралайнгаа холбоое нангинаар, наринаар сахижа, арадайнгаа еhо заншалда т\шэглэжэ ябаха ушартайл даа.
Энээнhээ дулдыдан хараад \зэбэл, ерэд\\йн буряад хэлэмнай ямар байхаб даа? Манай элинсэг хулинсагай эртэ урда сагhаа хэлэжэ байhан сэсэн мэргэн \гэн\\дэй удха хэды г\нзэгы удхатайб даа. «hураhан х\н толон соо ябаха, hурааг\й х\н манан соо ябаха», «Эдээр бэеэ шэмэлэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэглэ» гэhэн \гэн\\дэй удха илангаяа мунёё байдалдамнай ехэ тааруу гэжэ hананаб. Юуб гэхэдэ, манай нюдэн дээрэ ажабайдалнай б\ри орео х\ндэ боложол байна. Ерээд\йн сагта эрдэм бэшэгг\й, холые хараха, олые ойлгохог\й х\н\\д з\дэр\\ байдалда орожошье магад \у гэжэ hанахаар.
Буряад хэлэн болбол манай арадай эртэ урда сагhаа хойшо hанал бодолоо ойлголсожо ябаhан \ндэhэн хэлэниинь м\н гээшэ. Манай эхэ эсэгэнэр, элинсэг хулинсаг, тэрэнэй уг гарбалнууд ёёhэдынгёё т\рэл буряад хэлээрээ хёёрэлдэжэ, зугаалжа, бэе бэеэ ойлголсожо, ажахыгаа, соел болбосоролоо х\гжёёхын т\лёё ехээр оролдожо, нягта наринаар хадагалан, м\нёё х\рэтэр бидэнэртэ асаржа ерэhэн т\\хэтэй.
М\нёёдэрэй ажабайдал бусалтаг\йгёёр урагшаал тэг\\лнэ.Ажабайдалай алишье шатада хубилалтанууд боложол байна.Ерээд\йн ажабайдал баhа тиимэрх\\ байха аабза. Багша мэргэжэлтэй хадаа энэ проблемэ наринаар хараад \зэхэ болоноб. Буряад хэлэнэй багшын урда шэнэ эрилтэн\\д табигдана.
Алдарта арадайнгаа т\рэл хэлэеэ мартахын зэргэдэ х\рёёд байхада, буряад хэлэеэ яажа заахаб, хайшан гээ hаа, hургажа байhан шабинарнай т\рэлхи хэлэеэ шудалхаяа оролдохоб гэhэн асуудал багша б\хэнэй урда тобойжо гарана.
Минии hанахада, \хиб\\дые hургахын тулада, нэн т\р\\н тэдэнэй гэртэхиниие буряад хэлэндэ hургажа эхилхэ хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, бухы юумэн гэр б\лэhёё эхитэй ха юм. Гэртэхи зонойнгоо буряадаар хёёрэлдёёг\й hаа, хаанаhаа \хиб\\н хэлэ мэдэхэб даа. Тэрээнhээ гадна еhо заншал гэжэ бии.
Хэлэн еhо заншал хоернай нягта холбоотой гээшэ. Еhо заншалаа мэдээг\й х\н хайшан гээд хэлэ бэшэгтэ hурахаб, али hёёргэнь абаад \зэхэдэ хэлэ мэдэхэг\й hаа, еhо заншал баhа мэдэхэ гээшэ орео байна даа. Тиимэhээ буряад арадай жэнхэни соел болбосорол угайнь гурим, хуби заяанайнь еhо заншал hэргээхэ, урданайнь т\хэлдэ оруулха зорилго м\нёё ерээд\йн \едэ тон хэс\\ болоhониинь мэдээжэ ааб даа. Баяндайн аймагта 12 hургуулинууд сооhоо 6 hургуули национальна (Буряад Республикын) программаар \зэнэ. 5 hургуули факультативна курсаар узэнэ.
Арад б\хэн т\рэл хэлэеэ улам х\гжёён hалбаруулха д\\рэн эрхэтэй. Буряад арадай соел гэгээрэлэй бата hуури болон, еhо заншалыемнай удха т\гэлдэрёёр даажа ерэhэн урдаа хаража, омогорхохо нангин баялиг, h\лдэ хэшэг т\рэл хэлэмнай баяншье, гоешье.
Ерээд\йн сагта буряад хэлэ заалгые hайжаруулха зорилгын хэрэгтэ б\гэдэ ниитээрээ hаналаа табиха еhотойбди. Ерээд\йн hурагшадай хэлыень баяжуулха, хэлэлгэдэ hургаха хэрэгтэ hаналаа багшанар ехээр табиха еhотой.
Т\рэлхи хэлэнэйнгээ ерээд\йн х\гжэлтэдэ уужам харгы гаргаха гээшэ буряад хэлэнэй багшын шухалын шухала зорилго болоно. Гансал т\рэлхи хэлэнэй ашаар буряад арад \ндэhэн соелоо \ргэжэ, Росси г\рэнэй б\лэдэ тэгшэ эрхэтэй гэш\\д болон багтахань лабтай.
Л.Ц. Петухова,
Баяндайн аймагай Хэрмын юрэнхы дунда hургуулиин буряад хэлэ болон литературын багша
| 
