Манай округ эртэ урда сагhаа \зэсхэлэнтэ гое hайхан газар дайдаараа олон даа. Элдин Эхирэдэй дайдын дэбисхэртэ т\\хэ домогоор баян Байтаг нютаг нэмжыhэн. Эрдэмтэн Станислав Гурулевай мэдээсэлээр, энэ нэрэ тюркскэ бай – баян болон таг – хада гэhэн \гэн\\дhээ гараhан. Н\гёё баримтаар, урданай тюркскэ бай – нангин гэhэн \гэдэ хабаатай болоно. Хэдэн \ен\\д соо дамжуулагдажа ерэhэн домогой еhоор, энэ нютагые Хадаалайн долоон х\б\\нэй нэгэн Буура бии болгооhон юм. Хаашагhаа Эхирэд х\рэтэр шэнэ газарнуудые бэдэрэн ябахадаа, тэрэ нэгэтэ Байтаг хадын ойро ерэжэ, эндэхи байгаалиин \зэгдэлые hайхашаажа, \лэhэн гэхэ. Эндэ х\гшэн \бгэн хоер бёёнэртэй ушаржа, тэдэнэрэй хэлэhээр, Байтаг хадын эзэдтэ тайлга тайжа, найман х\б\\дэй эсэгэ, наян адаhанай эжэн болоо бэлэй. Буурын \ри hадаhад м\нёё саг болотор т\рэл дайдадаа ажаhуужа, баян удха узуурайнгаа т\\хэ \ргэлжэл\\лнэ.

Байтаг дайдаhаа буряад арад зонойнгоо омогорхол болодог мэдээжэ бэлигтэй х\н\\д гараhан юм. Тэдэнэрэй дунда Советскэ Союзай Герой Василий Хантаев, Буряадай арадай артист Владимир Таршинаев, эрдэмэй доктор Дмитрий Онтоев болон бусад. Б\хы буряад арадтаа мэдээжэ барилдаашан, ниитын ажаябуулагша Геннадий Манжуевай hонирхолтой наhанай зам эндэhээ эхилhэн байна.

Нангин хада уулануудаар т\хэреэлhэн энэ \лзы нютагта буряад еhо заншалаа, арюухан \нжэгэн т\рэл хэлэеэ сахижа, мэдэжэ ябадаг юм. Б\хы наhаараа буряад хэлэнэй багшаар х\дэлhэн, сагhаа урид наhа бараhан Матрена Хандыхановна Хантаева т\рэл хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, hургуулиингаа дэргэдэ музей нээhэн юм. М\нёё хайрата эжынгээ хэрэгые басаганиинь – буряад хэлэнэй багша Людмила Георгиевна Ханхасаева \ргэлжэл\\лнэ. Матрена Хандыхановна буряад аман зохеолой суглуулагша байhан, тоолошогуй олон \льгэр домогуудые, \реэл таабаринуудые мэдэдэг бэлэй. Энэ х\ндэтэй багшын аша габьяагаар hурагшадынь т\рэл хэлэеэ, уг гарбалаа, т\\хэеэ тон hайнаар мэдэжэ, аймагай, округой хэмжээнэй эрдэмэй-практическа конференци, элдэб янзын аман зохеолнуудай м\рысёён\\дтэ нэгэтэ бэшэ илагша hэн. Тэдэнэрэй нэгэн Эрх\\гэй г\рэнэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй таhагые д\\ргэгшэ, Усть-Ордын \ндэhэтэ уран hайханай т\бэй мэргэжэлтэн Ирина Молоткова болоно.

– Манай Байтаг ехэ hайхан газар байна даа. Д\рбэн тээhээ хаданууд, ой тайга, хада доро Худайн голнай харьялан урдана. Д\рбэн хадануудай нэгэниинь – Байтаг ехэ хада. Урайниин эндэ Эхирэдэй урагууд, барандаа ел б\ри, нажартаа ерэжэ, тайлга хэдэг байгаа. Тэрэ тайлгандаа мянга гараса хони моридоор тайдаг байhан. Yхиб\\ \гы х\н\\д \хиб\\дтэй болохо, таряа ногоон ехээр ургажа, \бдэhэн х\н\\дэй \бшэ эльбээд гаргахын т\лёё Байтаг хадын эжэндэ барандаа м\ргэжэ байдаг байhан. Тайлганай h\\лээр эрын гурбан наадан болодог hэн. Хэдэн елэй саана Байтагтамнай ехэ тайлган болоhон юм. Олон аймагуудhаа, Эрх\\hээ, Улаан-Yдэhёё х\н\\д ерэжэ, Могой хаанда тайлга хэhэн байна, – гэжэ ёёрынгёё гараhан, \дэhэн нютаг тухай Ирина хёёрэнэ.

Ирина Молоткова дунда hургуулида hуража байhан \е сагhаа эдэбхитэйгээр олон тоото элдэб хэмжээнэй конкурснуудта хабаададаг hэн. Округой Сагаа hарын Дангинын нэрэ зэргэдэ х\ртэhэн юм. Бага балшар наhанhаань Ира басагые т\рэл хэлэнэй баялигта тёёдэйнь Мария Мудагаевна Хаыкова, эжынь Тамара Константиновна, Миша аханиинь hургааhан байдаг. Тёёдэйнгёё ашаар Ирина удха узуурайнгаа т\\хые 18 \е болотор мэдэнэ.

– Би эжынгээ талаар Булюу урагайб. М\нёё ёёрынгёё уг гарбалаа тандаа хэлэжэ \гэхэмни. Би Ираб, Тамарынби, Тамара – Мансаагай, Мансааг – Мудагайн, Мудагай – Хаhаагай, Хаhааг – Хабиидай, Хабиид – Айдайн, Айдай – Таабын, Тааба – Тураахин, Тураахи – *энгэлдэрэй, *энгэлдэр – Зонхиин, Зонхи – Эхирэдэй.

Эгэшэ н\хэрэйнгёё амжалтануудые Байтагай дунда hургуулиие д\\ргэhэн Иван Загнаев нэрэтэй т\рэтэйгёёр \ргэлжэл\\лhэн байна. Энэ х\б\\н округой \льгэр т\\рээгшэдэй м\рысёёндэ, «Эдир Будамшуу» гэhэн конкурснуудта, буряад хэлэнэй округой олимпиадануудта амжалтатайгаар хабаадажа, олоной hайшаал магтаалда х\ртёё hэн. Тиихэдэ Байтагай дунда hургуулида Людмила Ханхасаевагай х\тэлбэрилгэ доро «Ургы» гэhэн буряад фольклорно ансамбль эмхидхэгдэhэн байна. Yхиб\\д арадайнгаа наадануудые харуулжа, «Зёёхэй наадан», «Yлгыдэ б\\бэйе оруулга», «Зунай наадан» гэhэн еhо гуримуудые харуулжа, еохор дуунуудые ехэ дуратайгаар г\йсэдхэдэг юм.

Людмила Георгиевна hургуулиингаа директорээр \ни удаан сагта х\дэлнэ. Ёёрёё буряад хэлэнэй багша хадаа т\рэл хэлэ \зэлгэдэ ехэ анхаралаа хандуулдаг.

Yшёё юугээрээ энэ эрдэмэй гуламта илгарнаб гэхэдэ, эндэ хореод \ргэмэл \хиб\\д hурадаг.

Анхан буряадуудай дунда орхигдоhон х\\гэд гэжэ байгааг\й. Элинсэг хулинсагуудай еhо заншалда \ншэн \лэhэн \хиб\\е т\рэлхидынь заатаг\й \ргэжэ абаад, дээшэнь \ндылгэдэг байhан. *\\лэй \едэ г\рэн т\рэмнай \хиб\\н б\хэн заатаг\й гэр б\лэдэ \ндыхэ еhотой гэжэ тоолоод, \хиб\\дые \ргэмэл гэр б\лэдэ дамжуулха хэрэгые эршэмд\\лнэ. *ургуулиин х\тэлбэрилэгшын хэлэhээр,табан багшанар, хоер -гурбан х\\гэдые гэр б\лэн\\дтээ \ргэжэ абаhан юм. Энэ харюусалгатай алхамда тэдэнэр сагаан сэдьхэлээрээ ерэhэн байна. Эжы абын энхэрэл \гы \лэhэн ород яhатанай \хиб\\дые буряад гэр б\лэн\\д абажа, з\рхэнэйнгёё дулаае \гэжэ байхадаа, ехэ буянтай, дэмбэрэлтэй гээшэ.

Т\\хэ тёёригдэхэг\й, удха узуур мартагдахаг\й гэhэн сэсэн арадай \гын еhоор, нангин м\ргэлтэй Байтаг хадын хойморто ажаhуудаг буянтай, бурхантай зон \ри х\\гэдтээ арадайнгаа hайхан еhо заншал, эхын хэлые мартуулангуй, нягтаар сахижа ябаhаниинь олондо жэшээ болоно бшуу. Сэбэр тунгалаг агаартай, аршаан мэтэ уhатай, торголиг ногоон тала дайдатай, баян жэмэс ургамалнуудтай, тэнгэриин бурхадhаа \ршёёлтэй Байтаг hайхан нютагhаа жэл ерэхэ б\ри буряад арад зоноо холо саагуур суурхуулха, бэлигтэй, бэрхэ х\б\\д басагад гаража байхань болтогой!

Эхирэд-Булагадай эсхэбэри

Буряад зоноо hэргээгээ.

Хамаг зоноо эбл\\лhэн

Бурханhаа \ршёёлтэй

Байтаг нангин гуламта

Бадаран, hалбаран байг лэ!

Намжилма ЦЫДЕНОВА