Эхирэд-Булагадай аймаг – манай округ дотор эгээ томо юм. Округой бусад районуудтал адли х\дёё ажахын болоно, харин Эрх\\ хотодо д\тэ оршодог хадаа нэгэ бага онсо ёёрэ з\йлтэй. Эндэхи зон мал ажалhаа гадна, h\ болон мяха хотодо абаашажа худалдадаг. Эхирэдэй буряадууд энэ хэрэгээ «халаадта гараха» гээд хэлсэдэг байгаа, харин энэ «халаад» \гын хоердохи шанарынь – «дэгэл», дотор хубсаhан.

Усть-Орда тосхон округhоо гадна, районой т\б болоно. Эндэ мэдээжэ яхадай харгы гарана.

Энэ жэл Эхирэд-Булагадай аймаг тогтоhоор 100 жэлэйнгээ ойн баярые тэмдэглэхэ. Урданайхи жэлн\\дые хараад абабал, энэ районой томо байhые ойлгохоор ха юм. Урданиинь м\нёёнэй Баяндайн болон Ойхоной районууд энэ аймагта ородог байгаа. Баяндайн аймаг 1941 оной апрелиин 19-дэ гараhан Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Эхирэд-Булагадай аймагай б\ридэлhёё гараhан байгаа. Ойхон \шёё 1937 ондо Усть-Ордын Буряад-Монголой \ндэhэ яhатанай округой бии болоходо 6 х\дёёгэй болон булагай Совед\\дээрээ аймагhаа гараhан юм.

20-еод онуудаар Эхирэд-Булагадай аймаг Бардинска, Булагадай, Елансын, Кутульска, Ользоной, *огоотын, Эхирэдэй хошуунуудhаа б\ридэhэн байгаа.

Х\дэлмэришэн зоной, таряашадай болон Улаан армиин депутадуудай х\дёёгэй Совед\\д, 1936 оной декабриин 8-hаа – ажалша депутадуудай х\дёёгэй Совед\\д, 1977 оной октябриин 7-hоо – арадай депутадуудай х\дёёгэй Совед\\д гэжэ нэрлэгдэнэ – энэ хадаа Совет засагай нютагай органууд болоно. Нэрэ т\рэтэй засаг, х\дёё ажахын х\гжэлтэдэ, х\н зоной ажабайдалаа hайжаруулжа, соел болбосоролой хэмжээ дээшэл\\лхэ хэрэгтэ бага бэшэ н\лёё \з\\лhэн юм. Эндэ хэгдэhэн ажал х\дэлмэринь хэблэлдэ толилогдодог, т\р\\ булагай, х\дёёгэй Совед\\д тэмдэглэгдэдэг, тиихэтэй зэргэ зарим Совед\\дэй х\дэлмэридёё харюусалгаг\й, \\схэл багатайгаар хандаха, бии байгаа дутуу дундануудынь ш\\мжэлэлгэдэ абтагдадаг hэн.

1960 ондо «Знамя Ленина» газетын хуудаhанда т\р\\ Курска х\дёёгэй Соведэй х\дэлмэри иигэжэ харуулагдана (т\р\\лэгшэнь Ситников А.Н.). «Эндэхи депутадууд hунгагшадайнгаа урда хододоо тоосоогоо \гэнэ. Харин тоосоо б\хэниинь – бригадын, клубай, фельдшерско-акушерскэ пунктын, магазинай гэхэ мэтэ газарнуудай \дэр б\ри шиидэхэ асуудалнууд тухай hанаа зобоомо хёёрэлдёён ха юм. Тоосоо гаргахадаа депутадууд hунгагшадай хэлэhэн ажаглалтанууд дээрэhээ олые мэдэжэ абана, соел болбосоролой хангалтада, бригададаа хэрэгээ hайжаруулха талаар ори ганса з\б харгы замуудые бэдэржэ олоно бшуу. Тиихэдээ Соведтэ элдэб комиссинууд х\дэлнэ. Г\йсэдхэхы комитед\\дэй болон комиссинуудай хажуугаар эдэбхитэд олоороо сугларна. Ажалшадай дурадхалаар н\\дэл сессин\\д нэбтэр\\лэгдэнэ.

Харануудай найман жэлэй hургуулида ошожо \нгэргэhэн сесси багшанарай коллективтэ ёёрынгёё алдуунуудые ойлгожо, ондоо талаhаа хаража \зэхэдэнь туhалаа, депутадуудай анхарал оролдолго багшанарые ажал х\дэлмэридэнь зоригжуулна. Эхэнэрн\\дэй дунда х\м\\ж\\лгын х\дэлмэри hайжаруулхаар Х\\рын бригадада эхэнэрн\\дэй совет байгуулагдаба. Бригадирта элдэб асуудалнуудые шиидэхэдэ туhатай байхаар бригадын совет hунгагдаhан. Клубай, медицинскэ эмхи зургаанай, магазинай х\дэлмэри г\йсэдхэхы комитедэй хиналтада абтанхай. Тиимэhээ х\дэлмэринь урагшатайгаар б\тэнэ.

Олон тоото эдэбхитэн элдэб аргаар х\дэлмэриеэ д\\ргэжэ, Х\\рын х\дёёгэй Соведтэ колхозой \йлэдбэриин т\сэб\\дээ д\\ргэхэдэ, ажалшадай ажалай эдэбхи дээшэл\\лхэ хэрэгтэ нилээд ехэ туhа х\ргёё ха юм. Тэмдэглэбэл, модоо жэл депутадууд х\н зонhоо залуу мал худалдажа абахада туhалаа.

Энэ х\дёёгэй Соведэй б\ридэлдэ ородог Калининай нэрэмжэтэ колхозой бригадануудта ажалайнь журам шангадажа, ажалайнь б\тээсэ дээшэлээ».

1963 ондо тэрэ газетын хуудаhанда Эхирэд-Булагадай районой Ахинай х\дёёгэй Соведэй депутадуудай \дэр б\риин хэрэг\\д тухай хэлэгдэнэ. Шадамар бэрхэ Николай Алексеевич Олоев т\р\\лэгшэнь байhан. Эдэнэр социалис м\рысёёнэй д\нг\\дээр 1 кварталда облисполкомой дамжуулгын Улаан тугта х\ртэжэ, м\нгэн шангаар урмашуулагдаhан. *омоной депутадууд болон эдэбхитэн ажаhуугшадай дунда эмхидхэлэй болон х\м\\ж\\лгын ехэ х\дэлмэри хэнэ. Эдэнэр \йлэдбэриин, ажаhуудалай болон гэгээрэлэй б\хы асуудалнуудаар hонирхоно гээд бэшээтэй.

1964, 1965 онуудта Булусын х\дёёгэй соведэй т\р\\лэгшэнэр И. Тыпкесов «Меняет улус лицо», Ю. Хажелаева «Булусинская новь» гэhэн статьянууд соогоо Булуса hуурин болон hомоной ажал тухай ехэ hонирхолтойгоор бэшэнэ.

Теэд ганса х\дёёдэ ажаhууhан х\н\\дэй ажабайдалда хубилалтанууд боложо байгаа бэшэ. Ондоошье газарнуудта эдэ хубилалтанууд хабаатай. Район дотор административно-территориальна б\ридхэл нэгэтэ бэшэ хубилагдаhан. Энэ хадаа районой х\дёёгэй болон булагай совед\\дэй ажал ябуулгада гараhан хубилалтануудтай холбоотой байhан. 1939 ондо Эрх\\гэй облисполкомой административно-территориальна комисси, Эрх\\гэй районой эмхидхэлэй комитет Захаалай, Тугутын, Хараадай hомоной з\блэлн\\дые болон Николаевска hомоной з\блэлэй Буденнын нэрэмжэтэ колхоз Эхирэд-Булагадай аймагай б\ридхэлдэ оруулха гэhэн дурадхал гаргаhан байгаа. Шалтагынь гэхэдэ, «нэрлэгдэhэн эдэ hомоной совед\\д Эхирэд-Булагадай аймагта орохоор бэлэн, тарилгын газарнуудынь аймагай колхозуудай газарнуудаар зэргэлээд байна, Эхирэд-Булагадай аймагта орохо Захалай МТС-тэ хангагдана». Энэ асуудал 1939 оной апрелиин 14-дэ Эхирэд-Булагадай аймагай Президиумэй болон партиин аймагай комитедэй хамтын з\блёён дээрэ хэлсэгдэhэн байгаа. Облисполкомой административно-территориальна комисиин оруулhан дурадхал з\бшёёхэ, эдэ нэрлэгдэhэн hомоной совед\\дые Эхирэд-Булагадай аймагай б\ридхэлдэ оруулха гэhэн тогтоол абтаба.

Административно-территориальна хубилалтанууд 1941 ондо баhа болоhон. Шалтагынь гэхэдэ, районой т\б болохо Усть-Орда тосхон х\дэлмэришэн зоной тосхон гэhэн статустай болоhон байгаа (1941 оной мартын 27-до абтаhан РСФСР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Указ). Усть-Ордын х\дёёгэй Совет Усть-Орда тосхоной Совет гэжэ нэрлэгдэбэ. Энэ Зарлигай еhоор Х\\рын х\дёёгэй Совет бии боложо, 32 жэлэй туршада х\дэлhэн. Теэд 1973 оной ноябриин 6-да Эрх\\гэй облисполкомой шиидхэбэреэр болюулагдаhан юм.

1941 ондо Баяндайн аймагай бии болоходо, колхозууд хубаагдахадаа, газараа хараада абааг\й байшоо, зарим колхозууд ондоо аймагай машинно-тракторна станцида хангагдана, тиимэhээ бэрхэшээлн\\д бии байhан. Тиигэжэ алдуунуудаа тэгшэлжэ, газар дайдынгаа хилэ элир\\лхэ хэрэгтэй болоhон юм. 1943 оной апрелиин 1-hээ 52 номероор абтаhан Эхирэд-Булагадай аймагай ажалшадай депутадуудай Соведэй шиидхэбэреэр Эхирэд-Булагадай аймагай Ново-Николаевскын х\дёёгэй соведэй «Политотделец», «Красный партизан», «2 пятилетка» колхозууд Баяндайн аймагта оруулагдаhан. Баяндайн аймагай Ользоной булагай соведэй «18 партсъездын» колхоз Эхирэд-Булагадай аймагай Олойн булагай соведтэ оруулагдаба. Олойн булагай томо «КИМ» колхозhоо 3 колхозуудар хубаагдажа, Хурамшын булагай «Уральский рабочий» колхозой 4 бригада Харадта \гтэhэн байгаа. Х\\рын булагай «Красная Усть-Орда», «17 партсъезд», «Красная долина» колхозууд Булусын булагай «Абаганат» Усть-Ордын тосхоной Соведтэ оруулагдаба. Энэ шиидхэбэри соо иигэжэ хэлэгдэнэ: «Ахин hууринда т\б нээжэ, шэнэ Ахинай булагай Совет байгуулхада з\бтэй байна. Ново-Николаевскын булагай 3 – «Серп и Молот», «Новая жизнь», «18 годовщина Октября» колхозуудые болон Байтагай булагай Сталинай нэрэмжэтэ, «Улаан Байтаг» колхозуудые тэрэнэй б\ридэлдэ оруулха».

Х\дёёгэй болон булагай Совед\\дэй тоо олошорно. Энэнтэй дашарамдуулан, 1944 ондо 3 колхозуудhаа б\ридэhэн Усть-Ордын поссовет тосхон соогоо т\ргэнёёр ба hайнаар х\дэлмэриеэ ябуулха аргаг\й болошоо. Тиимэhээ Аатада шэнээр булагай совет байгуулха гэhэн шиидхэбэри абтаhан байгаа. Тиишэ поссоведэй б\ридэлдэ байhан «Красная Усть-Орда», «17 партсъезд», «Красная долина», Харазаргайн булагай Тимошенкын нэрэмжэтэ болон Калининай нэрэмжэтэ колхозууд оробо.

1947 ондо шэнэ булагай совед\\д бии болоо: Гаханай, Хабсалай, Хёёрсэгэй. (РСФСР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1947 оной октябриин 23-най Указ).

1954 ондо х\дёёгэй Совед\\д томодхогдобо. 16.06.54 оной РСФСР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигай еhоор Хёёрсэгэй булагай болон Хараадай х\дёёгэй Совед\\д нэгэдэжэ – Хараадай, Захаалай болон Бургаасай – Захаалай, Буурын болон Еленинэй – Буурын х\дёёгэй Совед\\д гэжэ нэрлэгдэбэ. 1961 ондо болюулагдаhан Бургаасай х\дёёгэй соведэй hууринууд Захаалhаа гаража, Эрх\\гэй районой Оегой х\дёёгэй Соведэй б\ридэлдэ оруулагдаhан юм.

1955 онhоо аймаг, булаг, улус гэhэн \гэн\\д албанай хэлэн дээрэ хэрэглэгдэнэг\й.

1956 ондо ажалшадай депутадуудай Эхирэд-Булагадай районой Соведэй г\йсэдхэхы комитедэй 103-дахи шиидхэбэреэр Ахинай, Байтагай, Харазаргайн х\дёёгэй совед\\дтэ ба Усть-Ордын поссоведэй захирха газарнууд hэлгэгдэhэн юм. Байтагай х\дёёгэй соведэй т\б Хабаровск hууринда болобо. 1960 ондо Байтагай х\дёёгэй соведэй зууршалгаар Хабаровскын х\дёёгэй Совет гэжэ нэрлэгдэбэ.

Усть-Ордын окрстадай документын еhоор 1963 оной июлиин 1-нэй байдалаар 11 х\дёёгэй Совед\\д бии байhан: Ахинай, Булусын, Гаханай, Захаалай, Хабсалай, Х\\рын, Олойн, Тугутын, Хабаровскын, Харадай, Харазаргайн болон 1-дэхи Усть-Ордын поссовет.

1962 ондо Баяндайн район Эхирэд-Булагадай районой б\ридэлдэ орожо, захирха газарнууд саашадаа дахяад хубилагдаhан юм.

Арадай депутадуудай х\дёёгэй Совед\\д 1992 он болотор х\дэлёё.

С.А. Бочкина,

ОГКУ ГАИО Усть-Ордын филиалай хадагалха газарай даагша