«Х\н б\хэн х\рьhэтэ дэлхэй дээрэ гансахан лэ тоонто нютагтай» гэжэ Г. Дагуров бэшэhэн байна. Би энээн дээрэ нэмэхэ hанаатайб: «Х\н б\хэн х\рьhэтэ дэлхэй дээрэ дээрэ гансахан лэ хайрата эжытэй гэжэ…

Энэ hанаhан бодомжонуудаа \ргэлжэл\\лэн, ёёрынгёё эхэ болохо Анна Сархамовна Афанасьева (Морходоева) тухайгаа бэшэхэ hанаатайб.

Эжымни 1923  ондо  январиин 3-да Ойхоной аймагай Алагуй нютагай «Морхоодойн  Сархаамын гэр б\лэдэ т\рэhэн т\\хэтэй. «Унгайн табан» гэжэ суута элинсэг хулинсагуудhаа уг гарбалтайень би бага наhанhаа хадуужа абаhанби. М\нёёшье Унгайн 5 х\б\\дые нэрлэжэ шадахаар байнаб: Морхоодой, Минтр,Мотоошко, Моодон, Матаабай гэгшэд болоно. М\нёё эдэ элинсэг\\дээ нэрэн\\дые hанахадаа, ехэл гайхагшаб: хэды ухаатай, сэсэн байгааб даа Унгай гээшэмнай?! Табан х\б\\дтээ нэрэ   \гэхэдёё,  эхин  \зэг\\дыень адляар «м» \зэгhёё эхилхээр hанажа, хойшодоо \ри  бэедэмни толгойдоо хадуужа, хабшуулжа абахадань бэлэн байха гэжэ;  Табан х\б\\дни табин болохо, табин ашануудни табан зуун болохо» гэжэ \бгэн баабаймнай хэлэдэг байгаа hэн», – гэжэ эхэмни нэгэтэ бэшэ хэлэгшэ бэлэй. Теэд намдаа иимэ дуу дуулагша hэн: «Улаан мориной hомонойлби, Унгай табанай шааастайлби». Иигэжэ дуулаад, намдаа хэлэхэ: «Ши энээниие дуулаа hаа, «Унгайн табанай зээхэнби» гэжэ нэгэ заа ондоо болгохош», – гэжэ.

Эжымни ёёрынгёё эсэгэ тухайгаа hанахадаа, баhа иимэ ушар болоhыень хёёрэхэ: «Совет хуулиин бодохо сагта яhала олон бандидууд hаад тодхор татаха байгаа.  Уу – гол гэжэ нютаг нугайн  х\н\\дые  бултыень  алажа,  гэр  байрануудыень доло галдаhан. Тиихэдэ минии Сархаама баабай яhала мэргэн ангуушан байhандаа, оролдожо, тэдэнээр \ни соо тэмсэhэн, Саха гэжэ д\\ х\б\\тэеэ хамта. Теэд эрэлхэг зоригтойгоо тула баhа т\\хэдэ орожо,  иимэ дуунда ороhон: «*алыш саашаа *албайн Хабьтоон, Мухаряад бодоhон Морхоодойн Сархаама»

(*албайн Хабьтоон гээшэ баhа Алагуйн, Сархаамын нютагайхин, нэгэ \еын х\б\\д боложошье болохо. 20-еод   онуудта Совет хуулиие дарахамнай гэжэ сагаантанаар ябалсаhан. Энээн тухай Б. Бутунаевай «Повести желтой степи» гэhэн ном соо эли тодоор бэшээтэй.)

Эжыгээ тухай \г\\лэлээ  саашань ябуулхамни. Ёёрынгёё б\лэдэ эхэмни т\р\\шын \хиб\\н болоно. Д\рбэн д\\нэрые дахуулаа: Батюр, Нина, Шура, Балдимир гэгшэдые. Бага наhандаа эхэhээ таhаржа, зобохо тулихые hайса амасаба. 1941 ондо Агууехэ  Эсэгэ   ороноо   хамгаалгын дайнай эхилхэдэ, \еын х\б\\дээ фронтдо \дэшэжэ, Алайрай аймагай Х\т\лиг тосхондо ветеринарта курсануудые hурахаяа ябаhан. Фельдшер – ветеринарай мэргэжэл шудалжа, х\дёё нютагтаа бусахадаа, Ойхоной арал ошожо, ветеринараар х\дэлмэрилжэ эхилбэ. Теэд б\хы дайнай \едэ адаhа мал эмшэлжэ ябаа ха юм.

1946 ондо Байндайн аймагавй Хиней Хурамшада ажаhууhан Шорхоон ахайдаа (абынгаа аха басаганда) дуудуулжа асаруулhан. Тэрэ сагта дайнhаа шархадажа ерэhэн Афанасьев Леонид Осодоевичтой танилсажа, хадамда гараха болобо. Н\хэрынь нютагайнгаа hургуулида багшалжа байгаа hэн. Теэд х\нэймнай табисуур тиимэ байдаг г\, али зай шоро дайралдадаг г\ даа, 1953 ондо 29 наhандаа н\хэрынь ёёрын танил болохо х\ршэ нютагайнгаа х\ндэ алуулhан юм. «Дайнда ошожо алуулааг\й аад, дайдадаа ерэжэ алуулаа», – гэжэ \нгэрhэн сагуудаа дурсажа, эжым шаналан хэлэгшэ бэлэй…

  Саг жэлн\\д \нгэржэ, хайрата эжымни гансаараа гурбан \хиб\\дээ \ргэжэ, х\нэй зэргэдэ х\ргэжэ, бултыень айл б\лэ болгожо, олон аша гушаяа, зээ зээнсэрээ \зэжэ, \ргэлдэжэ, 2008 ондо 85-тай байхадаа наhа бараhан юм.

М\нёё би ёёрёён амаралтада гараад байхадаа, эжынгээ hургаалынь хододоо hанажа, бага ябаhан ашанууд, зээнэртээ дамжуулан хёёрэжэ байдагби. Яhала дууша, балалайхаар сэбэр наадаха, дайнай \еын, буряад арадайнгаа дуунуудые, ород частушкануудые гоеор дуулагша hэн. Хэды олон онтохо, таабари, \реэл, оньhон \гэн\\дые мэдэгшэ бэлэй. М\нёёшье болотор зарим наhажаал х\н\\д намда хэлэжэ, hануулжа байдаг.

Эдир наhандаа шагнаhан эхынгээ хэлэhэн таабаринуудые   хаа –  яа  hанажа,  багашуулда ухаагаа г\йлгэхын тула таалгуулжа байгшаб. «Шиир шиир хатарааб, шихан болосоо таргалааб», «Хада руу хоер г\рёёhэн харайгаа, гуяhаань   абаад,   газар  намнааб», «Гурбан солдат гуяа шараа», «Т\нхэни басагад т\мэр мохи жажалаа», – гэхэдэм \хиб\\д ехээр х\хижэ, бэеэ бэеэ шогложо, таажа ядан, hанаагаа зобоhоншогоор ш\\бэрлэжэ байгша hэн.

Х\\гэдэй ехэн\\д болоходо, баhал эхымни нангин hургаал туhалдаг байгаа. Эндэ олон янзын оньhон \гэн\\дыень hанажа, тааруу ушарнуудай тохеолдоо hаань, тэрэ дороо хэрэглэжэ байгша hэм.

«Уhанай дээжэ – булаг, урагай дээжэ – нагаса гэжэ  ойлгуулжа, нагасануудтаа хододоо х\ндэтэй халуунаар хандажа, урин дулаанаар угтажа байха хэрэгтэй, юундэб гэхэдэ, нагасатан – шуhан урагууд, «худа худагы hалаха, нагаса зээ hалахахой» гэжэ ойлгуулхаяа м\нёёшье болотор оролдогшоб.

М\нёё олонхид гансал ёёр тухайгаа hанаагаа зобожо, х\нэй зобохо ядахые балайшье ойлгожо абахаг\й, ехэ бардамаар, сулаар дуугаржа байха. Илангаяа \ндэр наhатайшуулые, инвалид болоhон – ямар шалтагаанhаа – зониие баhажа, доромжолжо байха х\н\\д олдохоор байна. Харин б\хы юумэмнай б\мбэрсэг энэ дэлхэй дээрэ эрьестэй, бумеранг шэнги тэхэрижэл байха заншалтай гэжэ мэдэбэшье, ухаандаа абанг\й, ёёрынгёёрёё хэжэл, хэлэжэл байхань магад..

Энээн дээрэhээ абажа, эжымни хэлэгшэ hэн: «Х\ниие хэлэhэн – бэеэ хэлэхэ», «х\ниие  харааhан – бэеэ  харааха, амитан зоноор hайн ябаха хэрэгтэй, уур сухал бэе зобоохо, уула хада мори зобоохо», «дэмы хэлэнхаар, дуугай hууhан дээрэ», «нэрэтэй болохо – наhанай, нэрээ хухалха – \дэрэй», «муу х\н мушхуу модон, hан х\н hара наран», нэрэеэ хухаланхаар, яhаа хухарhан дээрэ», ехээр хэлэнхаар, ехээр \мхэhэн дээрэ» – эдэ мэргэн \гэн\\дые хододоо hанажа, айл аймагтаа абаритай, тоонто нютагтаа туhатай, х\н зоноор эбтэй, х\н зондо туhатай ябаха хэрэгтэй, «х\ндэ туhа хэхэдэш, ёёртэш туhа болохо» г. м. урданай угсаатанайнгаа hургаал \ри бэедээ дабтан hануулжа, ойлгуулжа ябаарай», – гэжэ.

Yнэхёёрёёшье даа, м\нёё \хиб\\дни ёёhэдёё аба эжынэр болоод байхадаа, х\нэй дунда харилсажа, х\н зоной шарай амыень хаража, х\\р зугааень шагнажа, ажал х\дэлмэри хэхыень хаража,  з\бёёр  тэдээнииень илгаруулха, сэгнэхэ аргатай болоод байхадаа, «тэнэг х\н х\ниие hургааха, сэсэн х\н х\нhёё hураха», «hайн н\хэр – hарын толон, муу н\хэр – могойн хорон» г.м. сэсэн, мэргэн оносотой, сэгнэшэг\й г\нзэгы удхатай нагаса – тёёдэйнгёё \гэн\\дые hанажа, дахин h\гэдэжэ, баясажа байдаг лэ.

Т\рэhэн дайда, т\рэл хэлэн, т\рэл эжы – эдэ гурбан ойлгосонууд хоорондоо таhаршаг\й нягта холбоотой.

Т\рэhэн дайдадаа ябахадаа, эгээ т\р\\н  х\н б\хэн т\рэhэн эхын хэлэн дээрэ дэлхэйн т\р\\шын мэдэсэн\\дые ойлгожо абана гэжэ бултанда мэдээжэ байна. Тиимэhээ эхэдээ дотороо баярлан нэгэ талаhаа, н\гёё талаhаа гажаран, эжымни сагаан дэлхэй  дээрэ дэмы ябааг\й, \ри бэедээ хэзээдэшье мартагдахаг\й арюун ябадал ба hанаа сэдьхэл орхибо гэжэ нэгэтэ бэшэ сээжэ з\рхэнэйнгёё оеортоо сэдьхээд ябагшаб…

Елизавета Борголова,

1957 г.р., ветеран педагогического труда,

с. Загатуй Баяндаевского района