Солбоной Туяа – мэдээжэ буряадай уран зохеолшо

Байгша оной февралиин 20-до манай нютагhаа гараhан Петр Никифорович Дамбиновай т\рэhёёр 130 жэл г\йсэдхэнэ.

Нютагаймгай х\н – Буряад Уласай 20-дохи зуун жэлэй жэлэй эхинэй буряад \ндэhэн х\дэлёёнэй мэдээжэ ниитын ажал ябуулагша, Буряад автономиин т\р\\шын х\тэлбэрилэгшэ, ирагуу найрагша, уран зохеолшо, Буряад \ндэhэн уран зохеол, уран hайханай зураг, х\гжэм, \ндэhэ яhатанай театр эмхидхэгшэдэй нэгэн, энэ талаар мэргэжэлтэдые бэлдэхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулhан. Буряад \ндэhэн  соел х\гжёёхэ болон дэлгэр\\лхэ талаар бэлэдхэлэй ехэхэн ажал ябуулhан габьяатай. 1937 ондо хамалганда тушаагдаад, «нармай монгол» ба «эсер» гэжэ гэмнэгдээд, 1938 ондо буудуулhан, 1957 ондо х\сэд сагааруулагдаhан байна.

Петр Никифорович Эрх\\гэй губерниин Боохоной аймагай Заглик улуста олон х\\гэдтэй \гытэй буряад айлай б\лэдэ т\рэhэн юм. Петр Эрх\\гэй х\дёё ажахын училищи Харганын хажуудахи Жердовка гэhэн hууринда д\\ргэжэ, тэрэ сагта шухала хэрэгтэй багшын болон агрономой хоёр мэргэжэл шудалжа гараа.

*онирхолтойнь гэхэдэ, училищида hуража байха \едёё Петр ш\лэг\\дые бэшэжэ, тэндэхи ханын сониндо тэдэнээ уншагшадай hонорто дурадхадаг hэн. Эдэ зохеоhон ш\лэг\\дээ ород хэлэн дээрэ бэшэдэг байгаа. Тэндэ hуража байхадаа, Петр 12 километр ябагаар Харганын буряад уран зохеолдо дуратай залуушуултай хамта Эхирэд Булагадай аймагай удха зохеолой б\лгэмдэ ябажа эхилээ. Тиихэ \едэ арадай дундаhаа гараhан эдэбхитэдэй Т. Зандановай,  А. Халмашкеевэй   эмхидхэhэн б\лгэмдэ залуу буряад х\б\\д бэе бэетэеэ зохеохы бэлигээрээ хубаалдажа, hаналаараа андалдажа, бэлигээ хурсадхадаг hэн. Хэнэйшье мэдэхээр, нэгэ hанал бодолтой х\н\\дэй харилсаан ерээд\йдэ бэлигтэй ударидагшадые, урагшатай х\тэлбэрилэгшэдые, элитэ зохеохы ажалшадые hурган х\м\\ж\\лдэг hэн. Н\хэдынь эхилэн бэшэгшэ н\хэртёё ехэ удхатайхан «Солбонэ Туя» гэhэн далда нэрэ \гэhэн юм. Петр Дамбинов энэ Харганаагай «арадай ехэ hургуулида» алишье талаараа ургаа, х\гжёё гэхэдэ алдуу болохог\й, олоной урда \гэ хэлэхэ, хэрэг эмхидхэхэ, зохеол бэшэхэ шадабаритай болоо гэжэ тэмдэглэхэ шухала.

Энэ Харганаагай б\лгэмhёё нютагаархидай дэмжэлгэтэй Солбонэ Туя дэлхэйе эзэмдэхэ х\сэлтэй Эрх\\ хото зёёжэ ерэнэ. Тэрэнэй ш\лэг\\д гар бэшэмэл «Ошон» сэтг\\лэй, «Н\хэр» болон Эрх\\гэй нютагаархидай б\лгэм\\дэй гаргаhан сэтг\\лн\\дтэ хэблэгдэнэ.

Петр Дамбинов Жердовск hууринай агропедучилищи д\\ргэhэнэй удаа 3 жэл х\дёёдэ багшалаад, Эрх\\ хото 1917 ондо н\\hэн байна. Тэрэ 1917 ондо Эрх\\гэй Бурнацкомой таhагай т\р\\лэгшын орлогшоор hунгагдана. Тиихэ \едэ Бурнацком буряад \ндэhэ яhатанай байдалаа ёёhэдёё тодорхойлхо эрхэ олгохын тула ябадал эрхилhэн юм. Тэрэниие буряад-монгол фракциин Эмхидхэн байгуулха Суглаанай т\р\\лэгшээр, Алас Дурна Уласай Арадай Суглаанай т\р\\лэгшын орлогшоор hунгагдаhан юм.

1920 оной октябриин эхиндэ Петр Дамбинов Буряад-Монгол арадай хубисхалай хорооной т\р\\лэгшээр, тэрэнэй h\\лдэ Шэтэ хотын Буряад-Монголой бэеэ дааhан захиргаанай т\р\\лэгшээр hунгагдаhан байгаа. Шэтэдэ «Буряад-монголой эрхэ» гэhэн эгээ т\р\\шын сонин хэблэжэ эхилhэн, «Буряадуудай байдалаа ёёhэдёё х\тэлбэрилхэ тухай (аймагууд юундэ хэрэгтэйб?)» брошюра хэблэжэ гаргаhан юм. Тиихын хажуугаар буряад хэлэнэй hуралсалай номуудые зохеохо ажал эмхидхэhэн байгаа.

1922 оной октябриин 21-нэй h\ни Петр Дамбинов бэшэшье социалис-хубисхалшадтай хамта Алас Дурна Уласай Госполитохранада тушаагдажа,  Ярославль,  h\\лдэнь Москва руу с\лэлгэдэ эльгээгдэhэн юм.

1924 ондо Петр Никифорович Буряад-Монголой АССР-эй Верхнеудинск хотын Эрдэмэй Хороондо уригдажа, улас ороноо тогтоон б\ридэлдэ хубитаяа оруулжа эхилhэн юм. Тэрэ \ндэhэн соел, уран зохеол, театр байгуулха талаар аргаг\й ехэ х\дэлмэри эмхидхэжэ, олон hанаhан бодолнуудаа бэел\\лхые оролдодог hэн. Петр  Дамбинов 1930-аад онуудта эмхидхэхы болон зохеохы ажалайнгаа эгээ \ндэр амжалтануудые туйлаhан, «Балта Мэргэн х\б\\н» гэhэн поэмэ, «Цырен» гэhэн туужануудые хэблэhэн юм. 1935 ондо роман бэшэжэ эхилээд, харин тэрэнээ д\\ргээг\й. 1937 оной нэгэ h\ни Петр Дамбиновые дахин т\рмэдэ хаажа, жэл хахад \нгэрhэн хойно буудуулhан юм. Тэрэ Эрх\\ хотодо 1938 оной октябриин 14-дэ «нармай монгол», «эсер» гэжэ гэмн\\лэгдээд, наhанhаа хахасаhан юм.

Солбоной Туяа т\р\\шын зохеолнуудаа ородоор, h\\лдэнь буряадаар бэшэдэг болоо hэн. Тэрэнэй зохеолнууд «Буряад-Монголой \нэн» сониндо, «Соелой хубисхал» гэhэн сэтг\\лдэ толилологдодог hэн. Тэрэнэй «Сэсэг», «Амгалан адуушан» гэhэн рассказууд олондо мэдээжэ юм.

Петр Дамбинов урданай буряадай hуудал байдал, ажахы, заншалаа алданг\й, саашань \ргэлжэл\\лхэ, арад т\мэнёё ёёрын эрхэ байдалтай болгохо гэхэ мэтын г\нзэгы hанал бодолнуудаа бэел\\лхэеэ эрмэлзэдэг hэн.

Намжилма Цыденова бэлдэбэ