В этом году в конкурсе «Эссе» международного бурятского национального фестиваля «Алтаргана-2016», прошедшем в начале июля в г. Улан-Удэ, участие приняли Анна Монтошкинова из д. Обуса Осинского района, ветеран педагогического труда, учитель бурятского языка и литературы из д. Загатуй Баяндаевского района Елизавета Петровна Борголова, учитель бурятского языка и литературы Кырменской СОШ Любовь Цырендоржиевна Петухова и преподаватель кафедры бурятской филологии ИГУ, доктор филологических наук Татьяна Бороевна Тагарова.
С этого номера мы начинаем публикацию материалов конкурса «Эссе» наших участников от Иркутской области. Сегодня, уважаемые наши читатели, ознакомьтесь с интересным и содержательным материалом Анны Монтошкиновой, учащейся Обусинской школы, 16 лет. Анна приняла участие в номинации среди молодежи от 16 до 35 лет.
Нэгэтэ нажартаа
Yбэсын голдо Борохаал гэжэ нютаг ехэ hайхан газарта байдаг. Арда урда тээhээн модо тайгаар тёёрэнхэй. З\\н тээшээ хара тайга эхилдэг. Yбэсэ сарюун аршаанта уhаяа доошоо Ангара м\рэндэ абаададаг. Ой тайгамнай ангуудаар, Yбэсэ голнай загаhаар баян. Мэри Хамгушкеева, буряадай арадай поэт, иигэжэ тоонто нютагаа ш\лэг\\дтээ харуулба:
Yлгы диваажаншуу нютагни
Yнинэй з\рхэндэм hанагданхайл.
Yнэр баяхан дайдамни –
Yдэртёёш, h\ниндёёш намхантайл…
Арюухан эхэ Yбэсынгёё
Аршаанта арза амталжа,
Агаараарынь амилан \ндэхэдёё,
Амарнал сэдьхэлни, жаргажа…
М\нёё хадаа х\н амитан байгаалидаа ехэ гэм хэшэhэн байна: ой тайгаяа шабшажа, хулуужа дууhаба. Тиимэш хадаа х\н зондо х\ндэ саг ерэбэ, гэжэ hанахаш – х\дэлмэри \бээ, колхоз, совхозууд hалашоо. Багадаа эдеэлхэ, хубсалуулха, hургаха хэрэгтэй…Байгаалимнай шэнээр т\рэхэ гэжэ ехээр найданаб. Харин хэды саг \нгэрхэб даа? Зуун али хоер зуун ел гарахый?
2016 елэй апрель hара. Х\йтэн \бэл \нгэржэ, хабар нажартаа ойртобо. Yбэсэ заримдаа аалиханаар, заримдаа шууян урдажал байна.
Yбэсэ
Борохаал – минии эжымни т\рэhэн нютаг. З\\н захадань хуhан модоной ойхон борложо харагдадаг, тиигээд тэрэ боро хаал Борохаал гэжэ нэрэ нютагтаа \гэhэн байна. Би тэрэ нютагта бага наhанhаан ахатаяа ехэ гараха дуратай hэм. Борохаалда минии тёёдэй, нагасанадни ажаhуудаг. Тёёдэймни – ажалай, Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай ара талын ветеран, Анна Халтакшиновна гэжэ нэрэтэй, наян долоо наhатай. Мэнэ hаяшаг Словакида байдаг манай г\рэнэй Посольствоhоо бэшэг ерээ. «Григорий Халтакшинович Хамгушкеев, сержант, 1945 елэй январиин нэгэндэ Штурово гэжэ хотодо дайсанай hомоhоо наhаа бараа», – гэжэ тэрэ бэшэгтэ байба. Минии тёёдэйн хоер ахануудынь дайнда ошоhон байна, хоюулан унаа – Гришэнь хорин хоер наhатайдаа, Хамлюунь – хорин д\рбэтэйдёё Кременец хотодо Украинада… Тиигээш hаа м\нёё Гришэ, Хамлюу гэжэ нэрэтэй х\н\\д тёёдэйдэмни бии – х\б\\, ашануудынь.
Би тёёдээтэео
Тёёдэйдёё би ехэ дуратайб, хайрладагби. Ел б\ри \тэлжэл байна. Тиигээш hаан тёёдээмни юумаяа гэртээ хэжэл байдаг. Хонид, моридтой, \неэдши бии. Нооhоо ээрээд, мантаа оймhо, бээлэй оежо байдаг. Бисяайхашаг байхадаа тёёдэйнгёё оеhон дулаахан, зёёлэхэн буряад годоhоор г\йдэг hэмди. Бага наhанhаан тёёдэймни ехэ ажал хэжэ захалhан: газар хахалаа, борнойлоо, таряайяа таряа. «Эсэгэмни намаяа х\б\\дэй х\дэлмэри хэжэ hургаhыма», – гэжэ хэлэдэг. Агнууридаш гарадаг байгаа. Ахануудынь фронтодо байгаахым. Халтакшан эсэгэеэ, Шарнууд эхэеэ тёёдэймни ехэ дулаанаар hанадаг. «Нэгэтэ \дэр соо орлео hэм, баабайдаа эрхээд». «Юундаа?» – гэхэдэм, «Хараарта ороод, б\хэ руугаа нэгэтэ ташуулаа hэм», – гэжэ тёёдэймни энеэб гэбэ. «Хёёхэй, хойто би шамаяа нэгэтэш харааха, сотихобойб, гэжэ баабаймни намаяа hамааргаа. Тэрээнhээ хойшо нээрээш намдаа дуугаа шангадхаабээмэ эсэгэмни…».
Нэгэтэ нажартаа ахатаяа Yбэсэ нютагhаан Борохаалдаа тёёдэйдёё гарабабди. Наhаараа нэгэ арба х\рёёд – х\рёёбэйхэн байгаабди. Тёёдэймнай олон тахяа, галуу, энэдхэг галуу шубуутай байгаа. Тэдэнэд халуун июлеэй \дэртэ соблеонходоороо хойто нуга соо ногоондо бэлшэжэ байба. Бидэнэр, багаhууд, тёёдэйтэео hэрюун булгааhан соо зэдэгэнэ арлигажа–эдижэ hуубабди.
– Элеэ! Элеэ ниидэжэ байна! – гэн, Артем булгааhани ёёдэ неэгээд, хаашаба.
– Хаана? Хаана ниидээб? – гэжэ бидэнэр барандаа т\ргёёр газаашалбабди.
Артем маанадтаа б\лёёлэ болохо. М\нёё hургуулияа медаляар дууhаад, институт д\\ргээд, гэр б\лэтэй болоод, Эрх\\дэ hуудаг. Тиихэдэ табадахи-ергоодохи класс д\\ргээд байгаал даа.
– Хойно, нуга дээрэ! Соблеонходи баригшаб! – гэжэ, Артемнай турдаhаан гартаа буутай гаража ерэбэ. Хойноhоон бидэнэрынь нуга руу хойшоо г\йбэбди.
Нэрээш, мандагар элеэ дорохон нуга дээг\\р, далидаа арбайлгаад, ниидэжэ байба. Тахяа, галууднай аалин болоод, энэ тэрэ г\йл- дёёд, халанхай, халахабша доро ороод, хоргодошоо.
Элеэ ниидэжэл байба. Артемамнай бууяа \ргэбэ. Би бууе дуунhаа айгаад, шэхээ атхаад, адаhани хотон тээшээ г\йбэб.
– Лу-у-ус! – гэжэ дуулдаба.
Элеэ шубуун нэгэ тээшээ хэльтэгэд гэбэ.
– Онооб! – гэжэ, Артем буугаа буулгаба.
Баран дээшээ харан, элеэе унахынь х\леэбэбди. Харин тэрэмнай дээрэмнай, нуга т\\рэн, ниидэжэл байба.
– Юундаа унанабойб? – гэжэ гайхабабди.
Элеэ шубуун нуга дээрэмнай, далидаа арбайлгаад, ниидэжэл байба. Харахадамнай, дээшээ гаражал байба.
– Оноошииб теэ… – гэбэ Артем аалиханаар.
Х\хэ тэнгэридэ элеэ дээшээ боложол байба, тиигээд нюдэндэ харагдахаа болишобо.
– Артем, ши тудааш, – тёёдэйн дуун дуулдаба. hарибша дороhоо манта ойро ерээд, тёёдэй иигэжэ хэлэбэ:
– Юундаа унаабойб гэхэдэ, маанадта, х\н\\дтэ, буудуулhаяа харуулхаа hанаабой элеэ. Тушааhыма буудхабойма, тэрээни ойлгогты…
Тэрэ ушарhаа хойшо Артем буу хэрэгшээхэй болишоо hэн.
Манай Yбэсын голдо элеэ – наша шубууд олон. Нэгэ хада Нашата гэжэ нэрэтэй.
Анна Монтошкинова,
16 наhатай.
Х\тэлбэригшэнь:
Монтошкинов О.Н.,
Эрх\\гэй можын
Оhын аймагай А.И. Шадаевай нэрэмжэтэ
Yбэсын дунда hургуулиин багша.
| 
