Эрилгэндэ ерэhэн Эрхэдэй

М\нёё энэ гаршагтамнай ёёрынгёё нютагай т\\хэ тухай  Оhын аймагай Эрхэдэй нютагай багшын ажалай ветеран, «Т\рэл хэлэнэй эрхим багша» гэhэн нэрэ зэргэдэ х\ртэгшэ, Россиин эрхим багшанарай нэгэндэ ороhон Дарья Матвеевна Спасова хёёрэбэ.

– Манай буряадууд д\рбэн ехэ яhануудhаа  б\ридэнэ: булагад, эхирэд, хори ба хонгоодор. Оhын голой буряадууд булагад яhанда ородог. Булагад гэжэ \гэмнай «булган» гэжэ \гэhёё \ндэhэтэй. Булагад яhанай буряадууд Ангарын, Худайн, Идын, Эрх\\, Х\ти голой эрьен\\дээр байрладаг.

Булагад яhанай удханууд олон hалаануудтай. Булагад ганса Булган хара гэжэ нэрэтэй х\б\\тэй байhан гэхэ. Булган харын х\б\\н Бузган хара. Бузган хара хоер х\б\\тэй: Тоболог ба Ботой. Тобологой х\б\\д: Алагуй, Бирууха т\ргэн, Боржом далай ба Готол. Манай Эрхэдэйдэ нэгэдэжэ ороhон Моло нютагай х\н\\д готол яhанай болодог. Матагаан, Барууни айл, Досоогууршан, Баатайтан айлнуудай х\н\\д хоогой яhатанай болодог юм. Энээн тухай иимэ т\\хэ бии гээшэ.  Тобологой д\\ х\б\\ндэ Ботойдо Буумал гэжэ нэрэтэй х\б\\н байhан гэхэ. Буумалай х\б\\д: Болод ба Сагаан. Сагаанай х\б\\н Булууд, басаганиинь Сагаалай. Булуудhаа булууд яhан бии болобо. Сагаанай басаган Сагаалай  Сагаанта гэжэ монгол дарханда дурлажа, тэрээнhээн х\б\\тэй болобо. Теэд тэрэ т\- рэhэн х\б\\гээ талада хаяад, Сагаалай Сагаантаяа Байгалай з\\н эрьедэ мордобо. Сагаалайн т\рэлхид  тэрэ х\б\\ень оложо, Обогон гэжэ нэрэ \гэбэ – «ургын узуурта олдоhон Обогон». Обогон ехэ болоходоо олзойн  яhанай басагантай гэрлэжэ, гурбан  х\б\\тэй болоhон юм: Хоогой, Онхотой, Онгой. Эдээнhээ хоогой, онхотой, онгой яhанууд бии болоо гээшэ ха.  Хоогой урда Худайн голой эрьеэр байрладаг байhан юм. Тиихэдээ Хоогойдо арбан басаган, табан х\б\н байгаа гээшэ. Иимэ олон багатай байгаашье hаа, Хоогой удхаяа  саашань залаха аша х\б\\ ехэ  х\леэнэ, теэд \дэр б\ри наранай гаража байха \едэ удхынгаа бурхадта м\ргэнэ. Теэд Тэгшэхэн гэhэн х\б\\ниинь х\б\\тэй болоходонь, Хоогой т\р\\шын ашаяа Эрхэдэй гэжэ нэрлэбэ – «эрилгэндэ ерэhэн Эрхэдэй» (по просьбе рожденный Эрхэдэй). *\\лдэ  Хоогой баян хоолтой байрада н\\жэ ерэхэдээ, хоердохи х\б\\н ашатай болобо. Тэрэнээ Холтубай гэжэ нэрлэбэ. Гурбадахи   ашаяа Барай гэжэ нэрлээ ха. Удхаяа       д\шэн юhэн х\н\\д болоходо, Хоогой эдэнээ д\рбэн хуби болгожо хубааба. Нэгэдэхи хубинь Хоогой яhатанай х\н\\д болобо, хоердохинь – Эрхэдэй, гурбадахинь – Холтубай, д\рбэдэхинь – Барай яhатанай х\н\\д болоо гээшэ. Эрхэдэйн нэгэдэхи удхада Дээдэ ба Доодо Наймагууд ороно. Эрхэдэйн хоердохи удхада Гээмэл, Хангажан, Шэбэри айл, Газаада ба Досоодо Барууни     айлнууд, Харанууд, Халхайта нуга, Бартаасобтан г.м. гэжэ      айлнууд ородог гээшэ.

Эрхэдэй удхын Барууни         айлда бёё удхатай галбантан удха гэжэ бии гээшэ. Галбанай х\б\\н Унагай харанууд яhанай Дулаан гэжэ басагантай гэрлэбэ. Дулаан ехэ бёё удхатай басаган байhан дээрэhээ, хадамда гараhанай хойшо ёёрынгёё удхын  юhэн заншалнуудые абаа гээшэ гэлсэдэг. Дулаан тёёдэйhёё эхилээд манай Барууни айлда бёё удха бии болоо гээшэ. Унагай ба Дулаан тёёдэйн х\б\\н Т\гжэд (Тэжэгэй) бёё, Т\гжэдэй х\б\\н Суусли бёё, Сууслиин х\б\\н Убай бёё, Убайн х\б\\н Таар бёё, Таарай х\б\\н Дальжан (Дабжаан) бёё, Дальжанай х\б\\н Аадаг бёё.  Аадаг 1911 ондо наhа баража, Матагани \ндэртэ бёёгэй заншалаар х\дёёл\\лhэн юм.

1962 ондо Братска электростанциин баригдахын сагта урдахи айлнууд нэгэдэжэ, шэнэ hуурида н\\жэ ерэхэдээ, Эрхэдэй гэжэ нэгэ нэрэтэй болоhон  гээшэ.

Намжилма Цыденова бэлдэбэ