«Yндэр набтар дайдадаа…»

М\нёё сагай эрилтээр урданаймнай сэсэн мэргэн hургаал, еhо заншал, арадай аман зохеол ехэ анхарал татадаг болоhон гээшэ ааб даа.

Энэ сагта залуушуулдамнай буряад арадай дуунууд, еохорнууд – гансал тайзан дээрэ боложо байдаг \зэгдэл. Наhатай зонhоо дуулахада, \дэр б\риин байра байдал ба арадай аман зохеол гээшэ нэгэл холбоотой байhан байна. Тиимэhээ, м\нёё бидэ арадай дуун, хатар соо х\нэй \дэр б\ри хаража, хэрэглэжэ байhан \йлэ хэрэг мэдэрнэбди. Эндэhээ арадай дуунууд соо ажабайдалай шухала, \нэн ба г\нзэгы удха уншагдадаг.

Усть-Ордын Yндэhэтэ арадай уран бэлигтэнэй т\б тойрогой 85 жэлэй дэргэдэ «Yндэр набтар дайдадаа..» гэhэн арадай дуунуудай, аман зохеолой суглуулбариин ехэ ном хэблэлдэ гаргажа, олон тоото зоноо баясуулаа. Тэрэнэй баяр еhолол Баяндай тосхоной этнографическа музейн талмайда дээрэ \нгэрбэ.

*айндэрэй хэмжээ ябуулга тойрогой захиргаанай \ндэhэн соелой таhагай дарга Раиса Шадарова, Баяндайн аймагай мэрэй орлогшо Афанасий Дмитров, уран бэлигтэнэй т\бэй дарга Альбина Буентаева гэгшэд нээжэ, мэндэшэлгын \гэн\\дые хэлэбэ.

Шэнэ номой баярые хубаалдахаяа энээн соо ороhон дуунуудай авторнууд тойрогой аймагуудhаа сугларба. Эдэ гэбэл, Улаан-Yдэ хотоhоо Наталья Баргуева, СССР-эй Агаарай Зэбсэгэй офицер, Боохоной аймагай Хоргелок нютагhаа гараhан Павел Кириллович Бахлинай басаган. Номой хэблэлдэ Наталья Петровна эсэгынгээ архивhаа материалнуудые дамжуулhан байна.

Оhын аймагай Усть-Алтан нютагhаа «Дуратай дуунууд таанарта» гэhэн дуунай м\рысёёнэй илагша Екатерина Петровна Тайбинова, Н\хэдэй аймагай З\хэли нютагай энэл м\рысёёнэй эрхим г\йсэдхэгшэ Алла Сидоровна Арботова, «Худайн гол» гэhэн Габьяата арадай аман зохеолой коллективэй х\тэлбэрилэгшэ Нина Петровна Балдынова гэгшэд сугларагшадай урда дулаан \гэн\\- дые хэлэжэ, аялгата дуунуудаа хангюурдаба.

М\н лэ энэ хоер хубиhаа б\ридэhэн ном соо олон бэлигтэй, дууша нютагаархидай дуунууд, аман зохеолнууд ороо. Тэрэ тоодо буряад арадай заншалые эрхим мэдэгшэ, олондо мэдээжэ Любовь Михахановна Ханхасаева, Роман Николаевич Хурхесов гэгшэдэй сэгнэшэг\й баян абдарhаа зохеолнууд бии.

Арадай дуунуудаа х\нэй сэдьхэл х\рэтэр х\ргэхын тула байhан лэ шэгтэнь, эжы абынгаа дамжуулhаар харуулха хэрэгтэй бшуу.

М\н лэ hайндэрэй программые Баяндайн аймагай хоер арадай аман зохеолой «Баян дайда», «Талын дуун» коллектив\\д хонгео hайхан дуунуудаараа шэмэглээ.

Иимэ ажалай ябуулагдажа байгаа сагта арадаймнай т\\хэ, еhо заншал, аман зохеол мартагдахаг\й, угаймнай утаhан таhархаг\й, – гэжэ hайндэрэй хабаадагшад тоолоно. 

«Нэрэтэй мяхан»

гэhэн номой презентаци музейн дэргэдэ т\бхинэhэн hэеы гэр соо \нгэрбэ.

Эндэ «Баян дайда» гэhэн арадай аман зохеолой ансамбль х\тэлбэрилэгшэ Виктория Хунхиноватай х\ндэтэ айлшадта нэрэтэ мяханай табагуудые табяа.

Эртэ урда сагhаа хойшо буряад арад гуримуудаа, еhо заншалнуудаа сахижа, \еhёё \едэ дамжуулжа байдаг. Т\рэл арадайнгаа еhо заншалнуудые мэдэжэ ябаха х\н б\хэндэ шухала, юундэб гэхэдэ энэмнай манай арадай т\\хэтэй нягта холбоотой ха юм.

Мяхаар бэлдэhэн эдеэн буряадуудта элбэг байха. Миин мяха эдихэhээ гадна, буряадууд угайнгаа hайндэрн\\дтэ нэрлэжэ, хони г\, али мори гаргадаг. Тэрэ гаргаhан малайнгаа мяхые х\ндэтэ айлшадтаа нэрлэн, тусгаар эдеэ бэлдэдэг. Нэрлэжэ бэлдэhэн хадань, нэрэтэй мяхан гэдэг.

Нэрэтэй мяха гаргахадаа, яhала сэбэрээр мяхаа бариха хэрэгтэй, h\хэ баридагг\й, ганса хутагаар \еэрнь hалгаадаг. Тогоон соо хэжэ шанадаг.

Хони гаргабал, 5, 7 г\, али 9 нэрэтэй мяха урдандаа табидаг hэн, м\нёё ехэнхидээ 7 нэрэтэй мяха табидаг, теэд заатаг\й энэ табаниие, али долоое баридагг\й, айл айлда ёёрёё табидаг, жэшээл- хэдэ, иимэ байжа болохо: тёёлэй (хониной толгой), \бс\\, хотын шуhан, дала, адхаал сэмгэн, можо сэмгэ.

Адуу малаа толгойгоорнь сэгнэдэг хадаа: тэды толгой адуун, мал, хонид г.м., х\ниие х\ндэлхэдёё, эгээ х\ндэтэйнь тёёлэй болоно (хониной али мориной толгой). Энэ мяха эрэ х\ндэ баридаг.

Хажуудань хабhа, нюрганай мяха табидаг. Манилайдань гурбалжан хэршэлээ хэдэг.

Хотоео д\\рэн байбал, мал тамиртай, тарган байдаг. Хотын шуhанай хажууда ореомол табидаг. Энэ мяха наhатай эхэнэр х\ндэ табидаг.

Хото бариhан эхэнэр \бс\\ бариhан х\нэй хойно бододог. Т\р\\шын х\н\\дтэ адли хотын хажууда табиhан архииень дуhаагаад, тэрэнэй h\\лдэ хотынгоо нарин талаhаань, хотын хажуудахи мяханhаа отолжо, галда \ргёёд, хотынгоо амhар отолжо, гартаа барижа байжа \реэл хэлэдэг. Тиигээд ама х\рёёд, нэгэ эхэнэртэ зондо х\ртёёхыень даалгадаг.

Хото бариhан х\нэй h\\лдэ дала бариhан х\н бодожо \реэл хэлэдэг.

Дала бариhан х\нhёё h\\лдэ сэмгэ бариhан х\н бодожо \гэ хэлэхэ гуримтай.

Арадайнгаа hайхан заншалые сахиха гуримда зорюулагдаhан «Нэрэтэй мяхан» ном олон зондо аша туhатай, хэрэгтэй байха.

Намжилма Цыденова

Авторай фото-зураг