Еохорой дуунууд соо Байгал далайн д\рэ
Буряадуудай \ндэhэн еохорой дуунуудые хаража \зэхэдэ, тон г\нзэгы удхатай, тэрэ \еынгёё сагай эрхэ байдал ба эрилтэдэ харюу \гэhэн, арад зоной сэсэн мэргэн аман зохеол гэхэдэ алдуу болохог\й.
Тэрэ \еын х\н\\д дуунууд соогоо м\нхэ hайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, \нгэтэ hайхан т\рэл нютаг нугаяа, буурал сагаан \бгэд х\гшэдёё, аба эжыгээ, инаг hайхан ахайнар, д\\хэйнэрээ, унажа ябаhан х\лэг мориео х\ндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа.
Байгал далай ба Ангара м\рэн тухай еохорой дуун хаража \зэе:
Байгал далайн оеорhоо На дне великого Байкала
Баhал сахюур бэдэрэе, Драгоценный камень поищем,
Бардам сээжын оеорhоо Со дна сердца своего
Баяр зугаа гаргая. Добрые песни достанем.
***
Ангарынгаа оеорhоо На дне Ангары
Алаг шулуу бэдэрэе, Пестрый камень поищем,
Алаг сээжын оеорhоо Со дна сердца своего
Аяг зугаа бэдэрэе. Игривые песни исполним.
Энэ еохорой \гэн\\д буряад угсаатанай онтохонуудтай нягта холбоотой гэжэ тэмдэглэмээр. «Золотая чаша» гэhэн арадай онтохон бии, тэндэ алтан тагша Байгал далайн оеорто бэшэ, харин хадын уула дээрэ хадагалаатай байгаа. Хэды олон баатарнууд тэрэ алтан тагшын тула Байгалай оеор руу шунгаа hэм, тэндэ \хэлёё олоо… Ганса сэсэн басаган тэрэнэй нюуса тайлбарилаа hэн. Тэрэ урда сагhаа м\нёёшье болотор Байгалай ба Ангарын оеорhоо алаг шулуу бэдэрэе, сээжын оеорhоо баяр зугаа гаргая гэжэ \реэлнэ, дуулана. Yшёё юу тэмдэглэхээр гэхэдэ, Эрх\\ буряадуудай Байгал далай ба Ангара м\рэн тухай еохорой дуунууд м\нёё б\хы буряад зондо мэдээжэ. Энэ хадаа Эрх\\ буряадуудай дуунуудые ёёрын боложо абаhан тухай гэршэлнэ.
«Байгал \ргэн далаймнай» гэhэн еохорой дуун соо олицетворени хэрэглэгдэнэ. Байгал далаймнай амиды шэнги харуулагдана: бардам хонгор сээжэтэй. Саяан уулануудшье сагаан м\нгэн малгайтай харагдана.
Байгал \ргэн далаймнай Байкал-широкое наше море
Бардам хонгор сээжэтэй, с щедрой душою,
Баран олон н\хэднай все наши многочисленные друзья
Баяр зугаа элбэгтэй. Изобилуют радостными песнями.
Тэрэ сагта х\н зоной суглараад, хатар наада \нгэргэхэ тусхай байра байшангай \гы дээрэhээ х\н\\д гэрэй гуламта тойроод г\, али газаа т\лигдэhэн т\\дэг тойроод хатардаг байгаа.
Байгал далай тухай еохорой дуунуудые электронно диск дээрэhээ буулгаабди, ород хэлэн дээрэ оршуулжа туршаабди. Улаан-Yдэ хотодо Эрх\\ буряадуудай «Ангара» гэhэн ансамблиин гэш\\д дуулана. Наhажаал зомнай залуу \етэндэ арадайнгаа аман зохеол суглуулжа, еохорой уянгата дуунуудые дамжуулха х\сэлтэй байдаг. Интернет соо материал бэдэржэ байтараа, ехэ hонирхолтой статья уншаабди ансамблиин х\тэлбэрилэгшэ Данчинова Мария Ильинична тухай. («Булжамуур – птичка певчая: к 106-летию хранительницы народного фольклора», автор София Гергенова, участница ансамбля «Ангара».
Yндэр хадын толгойдо На вершине высокой горы
Yнэгэн олоор \дэhыемэ, развелось много лис,
Yргэн ехэ Байкалда В большом широком Байкале
Омоли ехээр \дэhыемэ. Развелось много омуля.
Энэ еохорой дуунууд соо Байгалай хажуудахи газарнууд ангуудаар, загаhадаар баян гэжэ харуулагдана: \нэгэн, хандагай олоор \дэhыемэ; омоли, хадаран олоор \дэhыемэ. \льгэр домогто хёёрэлдэдэг Хоридой мэргэн баабай, хун шубуун эжы, элинсэг хулинсагнай hанагдаад, м\нхэ байгаалиин тоборюулганууд ойндо ороодхихонь гайхалг\й. Байгал далайн тухай еохорой дуунууд соо инаг дуранай темэ элир\\лэгдэнэ. Залуу басаган «д\\хэй» гэжэ нэрлэгдэнэ, сээжэ дээрэ орден медаль яларна. Залуу х\б\\ндэ «ахай» гэжэ дулаанаар хандана, ахайн \ргэн сээжэ дээрэ алтан одон яларна. Залуу х\н\\д еохор наадан дээрэ танилсадаг, н\хэсэлсэдэг байгаа, шэнэ айл болодог. Байгал далай сооhоо загаhа ехээр баригдадаг байгаа. Хойто далайн омолиие хореод мянгаар барие, Нарин далайн омолиие наяад мянгаар барие, Ехэ Далайн омолиие ерээд мянгаар барие гэжэ хэлсэдэг, дууладаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, урда Совет г\рэмнай тиимэ т\сэб табидаг hэн. Ойхони басаган Тожоева Мария Васильевна, 87 наhатай, наhанай амаралтада, Улаан-Yдэдэ ажаhууна, манта гарай утаhаар иимэ интервью \гёё:
– Минии hанахалаар, Байгал соомнай загуун ходо олон байгша… Илангаяа дайни \едэ…Дайн захалхада, би долоотой байгааб, эсэгэ баабайнарнай дайлалсахаа арляа, айлдаа \тэлшёёл, багашуул, hамгад \леэ, теэд «Все для фронта! Все для победы!» гэhэн лозунг доро яhала Байгалай загаhашадта хамалсадаг байгаади. Мааманарнай \дэр h\нигой баригдаhaн загаhaa фронтдо эльгээдэг байгаа, тэрэ хобор времяда загаhан hонин эдеэн байгаа!
– Биди Байгалдаа ехэ баяртайбди, \е наhан соогоо м\ргэжэ ябанабди! Байгал баабаймнай м\нёёш болотор загаhаараа амитади эдеэлгэжэ ябана. Нангин Байгал далаймнай ходо сэбэр, арюун уhатай байг лэ!
– М\нёё сагта байгаалияа гамнахаа болеобди. Урда буряадууд байгаалиhаан эдихэ соохоноо абадаг байгаа. Байгал сооhоо загаhаа амаяа тэжээхээ баридаг hэн, м\нёё худалдаа-наймаанда…
Бидэ Тожоева Мария Васильевна Петрова Агания Васильевна хоерто ехэ баяртайбди. Ойхоной буряадуудай т\рын дуунуудаар хубаалдаа:
Байгал далай баяыма, Байкал наш богат,
Б\хы дэлхэйдэ нэрэтэйма. прославился на весь мир.
Ерэhэн худагымни баяыма, Приехавшая сватья богата,
Баяр зугаа асарhыема. радостную песню нам привезла.
***
Омолиин толгой Голову омуля
отолоошьегойб, не отрезала,
Оройдоо танаараа Вообще с вами
зугаалаашьегойб. не разговаривала.
Хэрмэни толгой хэршээшьегойб, голову белки не отрезала,
Хэзээни шамтаяа Давно с вами
зугаалаашьегойб. не разговаривала.
Энэ дуунууд соо Байгал баабай – худануудай газар гэжэ харуулагдана, наашаа хадамда гараhан, гэрлэhэн басагад, х\б\\днай жаргана, омолиин таргайе эдинэ.
Эрдэмэй кандидат Бабкинова Лидия Валерьевнагай статья соо «Шуточные песни бурят» иимэ шогтой м\рн\\дые олообди:
Омолингоо толгойе Голову омуля
Отолхоороо отолхоб, Все равно разрежу,
Ойро hууhан худагыгаа Рядом сидящую сватью
Озохоороо озохоб. Все равно расцелую.
Еохор наадануудhаа ондоогоор, зунай сагта г\, али хабар, намарай \едэ залуушуул айл айлаараа хэн нэгэнэйдээ суглараад, еохор наада \нгэргэжэ, з\рхэнэйнгёё хии тараажа, бэеынгээ уйдхар гаргажа, тарадаг байhан.
Иимэ уянгата еохорой дуунуудые шэнжэлэлгэ хэбэбди. Тэрээн сооhоо Байгал далайн элдэб д\рэн\\дые илгаруулбабди. Байгал далай – байгаалиин баялиг, шэмэг. Баян Байгал далай – худануудай газар. Ирагуу hайхан дуунууд соо Байгал далай ажамидарна.
А. Ангарова,
Оhын аймагай
Yлеэн дунда hургуулиин 7-дохи ангиин hурагша
| 
