Зориг ехэтэй залуу х\н\\д

Т\рэл \ндэhэн хэлэеэ

Шудалха еhотой.

Х. Намсараев

Би – буряадби, тиимэhээ минии т\рэл хэлэн – буряад хэлэн. Баабайм – Буряад ороной Захааминай, эжымни – Эрх\\гэй Эхирэд-Булагадай. Эдэ хоер эгээл д\тэ х\нv\\дэймни хэлэнэй диалект тад ондоо. Жэшээлхэдэ: эндэ – эльб\\р, шэрб\\р, харин Захааминда – харганай. Бидэ эжынгээ тоонтодо, Булусадаа, ажаhуунабди. Би д\\тэеэ энэ гое, баян нагасата дайдада т\рэhэнби. Манай нютагта \хиб\\д ба наhатайшуулшье ехэнхидээ ородоор хэлэдэг, \сёёниинь буряадаар зугаалдаг. Ганса hургуулидаа, буряад хэлэнэйнгээ урогто буряадаараа хэлэнэбди. Заахан, hая зугаалжа hуража байhан \хиб\\д ада бааштай ородоор хэлэдэг. Юумэ hурахада, «Че» гэжэ ойлгонг\й дуугархадань, досоомни муу болодог. М\нёё гэртээ х\гшэн эжы, х\гшэн абатаяа, эжытэеэ буряадаараа зугаалхаяа оролдоноб. Баабаймнай м\нёё ондоо б\лэтэй, Улаан-Yдэдэ байдаг. Манай hургуулиин богоhо алхаад ороходо, буряадаар «Амар сайн!» гэhэн амаршалга ба 2-дохи этажта гарахада, арадай баялиг – хэлэн тухай ш\лэгhёё хэhэг аржытар бэшээтэй. Буряад хэлэ ба литература \зэлгэдэ \сёён час \гтэнэ гэжэ hананаб, оройдоол гурбан час. Би юhэдэхи классай hурагшаб. Манай hургуулида жэл б\ри буряад хэлэнэй \дэрн\\д \нгэрдэг: диктант, найруулга бэшэдэгбди, уншалгын техникэ шалгадагбди, уран уншалгын, фольклорой, дуунай «Сагаан hарын Дангина» гэhэн конкурснууд, викторина ба КВН болодог. Yшёё жэл б\хэндэ Сагаалганай hайндэр, буряад хэлэ ба литературын декада hонирхолтойгоор гарадаг. Эдэ заншалта болонхой. Элдэб онтохо, з\жэгhёё хэhэг\\дые, сценкэн\\дые буряад хэлэн дээрээ табидагбди. 2005 ондо hургуулидамнай нютагhаамнай гараhан эрдэмтэ, филологиин профессор Трофим Алексеевич Бертагаевай нэрэ зэргэ олгогдоо. Буряад хэлэнэйнгээ х\гжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан х\н. 2015 ондо т\рэhёёрнь 110 жэлэй ой тэмдэглэгдээ. Шэнэ hургуулидаа гурбадахи жэлээ hуража байнабди. Манай дуратай кабинет хадаа хоердохи этажта, буряад хэлэнэй кабинет болоно. Эндэ hуухада ехэ дулаан, hаруул, зохид байдаг. Юундэб гэхэдэ маанадта хэрэгтэй юумэн хуу бии: номууд, журналнууд, зурагууд, альбомууд, словарьнууд, компьютер, ксерокс, интерактивна самбар, элдэб тематикын папканууд, магнитофон. Хэшээлэйнгээ забhарай \едэ ходо буряад дуунуудаа шагнажа байдагбди. Ямар гое гээшэб буряад дуунууднай, буряад арадаймнай хvгжэм аялга! Буряад хэлэн дээрэ хоер газетэ кабинедтэ ерэдэг: «Усть-Ордын \нэн» ба «Толон». Кабинедэймнай хажууда хоер тээhээнь магнитна самбар байдаг, тэндэл бидэ багшынгаа \лгэhэн hонирхолтой газетын материал уншадагбди. Шэнэ hонин номуудай гараа hаа, багшамнай асаржа харуулдаг, хёёрэдэг. Округоймнай «Талын аялганууд» гэhэн ансамблиин концертдэ ба Улаан-Yдын артистнарай Усть-Орда ерээ hаа, багшамнай дуулгадаг, орожо харадагбди. Yнгэрэгшэ зун багшатаяа Буряад орондо «Еохорой h\ни» фестивальда хаа хаанаhаа ерэhэн угсаатанайнгаа еохорложо байхые харахадаа, омогорхожо, уярлажа байгаабди. Элдэб аймагуудай еохорой дуунуудай дискэн\\дые худалдажа абаhандаа баярлаабди. Манай hургуули д\\ргэhэн арбан табан басаган БГУ-гэй, ИГУ-гэй буряад филологиин таhаг дvvргэhэн. Тэдэнэр булта багшанарай практикаяа т\рэл hургуулидаа гаранхай. М\нёё гурбаниинь округтоо, бэшэдынь Буряад орондо, Улаан-Yдын hургуули, колледж, лицей, дээдэ hургуулида, х\\гэдэй саадта т\рэл хэлэеэ заадаг. Юундэ округтоо ерээг\йб гэхэдэ: басагад хадамай ха юм. Минии эжы баhа буряад хэлэнэй багшын мэргэжэлтэй, манай багшын шаби байhан, hургуулида ажал олдоогvй, тиимэhээ х\дёёгэй библиотекэдэ ажаллана. Ганса hургуулида буряад хэлэнэймнай хэдышье hайнаар заагдаашье hаа, хэлэмнай оршон байдал \гы, тиимэhээ ёёр соогоо, газаа, ехэнхидээ ородоор зугаалнабди, заримамнай буряадаар хэлэхэеэ эшэдэг. Минии hанахаар, буряад хэлэмнай ехэ гое даа, эшэхээр хэлэн бэшэл. Ёёрын хэлэг\й арад байдагг\й, х\н лэ хадаа т\рэл хэлэеэ, т\рэhэн дайдаяа, уг гарбалаа мэдэхэ еhотой гэжэ hананаб. Нээрээшье, энээниие барандаа ойлгожо ябаа hаамнай ехэ hайн байгаа. Теэд м\нёё болоходо,х\дёё нютагай болон Усть-Ордагай \йлсэн\\дтэ, hургуулинуудай урогуудай забhарнуудта буряад хэлэн дээрэ зугаалха, харилсаха \сёён. Гансал урогууд буряад хэлэнэй ори ганса газар болоно. Манай уялга – т\рэл хэлэеэ гамнаха, хамгаалха. Юуншье болоо hаа, буряад хэлэеэ \зэхэ, мартанг\й ябаха. Недондо нажарай халуун \дэр Братска далайн «Золотые пески» гэhэн амаралтын газарта \бэсын х\б\\дээр танилсаа hэм. Тэдэнэр буряадаараал зугаална, хэлэхэ аянгань ондоошог, диалектнэ \гэн\\д ушарна, тиигээшье hаа бидэ бэе бэеэ ойлгоод байгаабди. Намда ехэ зохид, наартай байгаа. Булусадамнай гансал ехэш\\л ба наhатайшуул газаа, гэртээ буряадаараа хёёрэлдэнэ. Буряад орондо болон Агын округто буряад хэлэнэй ба культурын байдал манайда ороходоо дээрэ. Буряад Республикын конституцяар буряад хэлэн гvрэнэй хэмжээндэ тоотой, тиихэдэ манай округто юундэ тиигэжэ шадааг\йб? Захааминда, баабаймни тоонтодо, булта т\рэл хэлэн дээрээ харилсадаг. Даша-Нима Халхаров, багшын ажалай ветеран иимэ гое ш\лэг бэшэhэн: Буряад hайхан хэлэмнай Бусажа намдаа ерэг лэ! Булагтал бурьялан х\сэтэйгёёр Бусалжа дороhоо сорьелог лэ! Нээрээшье, хэлэмнай бурьялжа байха еhотой байгаа. Маанадай халагламаар, телевидени \гыбди, радиодамжуулгын студи х\сэ ба саг багатай. Хайшаншье гэбэл, ерээд\йн сагта hайн тээшэ хубилалтанууд хараалагдаха гэжэ найданаб… Баян, т\рэл хэлэмнай гээгдэхэ еhог\й. Хэлэмнай – арадаймнай нангин баялиг! С. Гармажаповагай ш\лэгёёр \реэжэ, найруулгаяа д\\ргэхэм:

Т\рэл хэлэеэ гамная,

Т\рэл хэлэеэ х\гжёёе.

Буряад hайхан хэлэеэ

Буряад зоноороо баяжуулая.

Бардам гое хэлэеэ

Баглаа сэсэгтэл суглуулая

Т\рэл hайхан хэлэеэ

Булта шудалхаа эрмэлзэе!

Эхирэд-Булагадай аймагай Булусын дунда hургуулиин 9-дэхи классай hурагша

Александр ЦЫРЕНДОРЖИЕВ

Багша Н.П. Евсеева