Дэлхэйн ямаршье арадуудай, тэрэ тоодо буряад-монголшуудай «оеорг\й г\нзэгы далай» шэнги аман зохеол хэдэн зуун жэлэй саана ород эрдэмтэдэй, аяншалагшадай, юрэ аман зохеолоор hонирходогшье х\н\\дэй анхарал ехээр татаhаншье, татадагшье.

Эртэ урда сагhаа эхитэй аман зохеолой баялиг болохо \льгэрн\\д ама дамжан м\нёё \е х\рэтэр ерэhэн юм.

Урайни сагта манай тойрогой дайдада суута Пеохон Петров, Папа Тушемилов, Маншууд Эмегеев, Паромон Дмитриев болон бусадууд \дэр h\ниг\й \льгэрн\\дые т\\рээдэг байhан гээшэ. Yльгэр т\\рээгшэд угаа \ргэлжэл\\лжэ, бэе бэедээ онсо маягаа дамжуулдаг байгаа бшуу. Миин дуушан ябатараа гэнтэ \льгэршэн боложо, хэншье шададагг\й ха юм. Тиимэhээ \льгэр т\\рээдэг зон ёёрын хуби заяагаар т\рэдэг.

Yнэхёёрёёшье, урданай сагта \льгэршэн хадаа аргаг\й х\ндэтэй х\н ябаа, ороходонь сагаан тохом дэлгэжэ, дээшэнь hуулгажа угтадаг бэлэй.

Yльгэр хадаа шэдитэ х\сэтэй, хада уулын эзэд\\д, тэрэниие шагнахадаа, баясадаг байгаа гэжэ хэлсэдэг. Хэрбээ ехэ т\ймэртэ ой модод д\рэжэ байхадань, \льгэр уншахада, эрт\\р саhан г\, али хура бороо ородог hэн, гээд Цыбен Жамцарано бэшэhэн байдаг.

«Абай Гэсэр» – буряад арадай эрдэни зэндэмэни

Х\н т\рэлтэнэй т\\хэдэ «Илиада», «Одиссея», грег\\дэй троян дайн тухай домогуудай хажууда эрдэмтэдтэ адлил дээг\\р сэгнэгдэдэг буряад арадаймнай «Абай Гэсэр» баатарлиг \льгэр байнал! «Абай Гэсэр» арадаймнай оюун бодолой дээжэ зохеол байха зуураа, \еhёё \едэ дамжуулагдан ерэhэн эрдэни зэндэмэнимнай болоно.

Энэ \льгэр соо эртэ урдын х\н зоной байра байдал, тэдэнэй юун тухай шэбшэжэ, юун тухай бодолгото боложо ябаhан тухай, эхэ орондоо дуратай, эхэ ороноо,т\рэл арад зоноо хамгаалха х\сэл зоригтой ябаhан баатарнууд тухай, м\н оршон тойронхи байгаали гэхэ мэтэ олон hонин юумэн тухай, магтаалнууд, \реэлн\\д, юушье оложо уншажа хужарламаар байдаг.

Абай Гэсэр хаан

Мёёрэн гэгшэ голдоо,

М\нхэ далайнгаа захада,

Хатан гэгшэ голдоо,

Хара далайнгаа эрьедэ,

Амитан зонхон хоертоо

Амар жаргал асаржа,

Дайсан шолмын хубилгаа

Дайнай м\рёёр даража,

Гурбан hайхан хатадаараа,

Гушан гурбан баатартаяа,

Yдэрэй гурбан садхалантай,

Жэлэй гурбан жаргалантай

*уугаа гэhэниинь тэрэ лэ!

Элдин Эхирэдэй дайдаар ёёрынгёё \е сагта \льгэрн\\дээ суута Маншууд Эмегеев т\\рээдэг байhан гээд мэдээжэ юм. Усть-Ордын тойрогые Гэсэрэй дайда гэжэ миин нэрлээг\й. 1906 ондо профессор Цыбен Жамсарано \льгэршэнhёё «Гэсэр» баатаршалгата эпосые бэшэжэ абаhан. Маншууд Эмегеевэй hонор ухаан, хэдэн мянгаад м\рн\\дые сээжээр хэлэдэгынь гайхалтай бэлэй.

Юрын булагад х\н арадай \льгэрн\\дые т\\рээжэ, хэтын м\нхэдэ нэрэеэ \лёёгёё.

Урданай \льгэрн\\дые т\\рээhэн h\\лшын \льгэршэн

Эхирэдэй дайдын \шёё нэгэ \льгэршэн Бура Барнаковай арад т\мэндёё орхиhон дундаршаг\й баялиг сэгнэшэг\й.

Yльгэршэн 1884 ондо Хаашагай аймагай Тэрни hууринда т\рэhэн юм. Эгээл т\р\\н энэ \льгэршэн тухай буряадай мэдээжэ этнограф Сергей Балдаев мэдэhэн байдаг. Бура Барнаков \льгэрн\\дые 30-аад онуудаар т\\рээхэеэ болиhон байгаа. Гэбэшье Сергей Балдаевай шадамар хандасаар тэрэ бэлигээ hёёргёё hэргээhэн. М\н лэ эрдэмтэн Михаил Хомонов тэрээндэ ошожо, \льгэрн\\дые бэшэжэ абаhан байна. Тэдэнь \льгэршэнэй амиды абяатай сэгнэшэг\й материал болоно.

Бура Барнаков урданай \льгэрн\\дые т\\рээhэн h\\лшын \льгэршэн болоно. Тэрэнэй ёёрёё т\\рээhэн «Нарин х\з\\н Г\лдэмэй» гэhэн \льгэрые эрдэмтэн Михаил Хомонов бэшэжэ абаад, h\\лээрнь Буряадай эрдэмэй тубэй эрдэмтэд энэ \льгэр шэнжэлhэн, аудиопластинка болгожо гаргаhан юм.

Бура Барнаковой «Нарин х\з\\н Г\лдэмэй» гэhэн \льгэрэй хэhэг.

Нарин х\з\\н Г\лдэмэй

Нашин х\б\\н шаньюудай,

Хаанииш т\лёё болохо

Хаhа hуухама, – гэжэ

Хатууиши ехэ т\хёё

Хаhа т\рхэм, – гэжэ

Т\хёёрэжэ байбал даа.

Гэжэ хаанай хэлэхэдэнь,

Хооhон сагаан hорибоор

Хонхисоро тоншожо,

Yлдээлжэ гаргаба.

Т\\хэеэ, еhо заншалаа урда сагhаа хойшо сахин х\гжёёжэ, ерээд\йн \еынхидтэ дамжуулжа ябаhан \льгэр т\\рээдэг, магтаал, соло дуудадаг х\н\\д сэнтэй ха юм.

Харамтайнь гэхэдэ, \льгэр т\\рээхэ, магтаал, соло дуудаха дуратайшуул тон \сёён юм.

М\нёё элдэб янзын hамааруулдаг оньhонуудай х\гжэнги сагта, \шёё \льгэр hанадаг х\н\\дэй ажаhуухада, тон баярламаар гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй.

Усть-Ордын тойрогоймнай \зэмжэ hайхан байгаалитай дайда хэр угhаа \льгэршэд болон дуушадаараа суурхадаг байгаа. Агаарыншье hаа, \льгэрёёр амисхаалжа байдаг гэхээр бэлэй. Иимэ hайхан байгаалитай дайда уянгата х\гжэмёёр, \льгэрэй \нэн \гэн\\дээр т\\рээжэл баймаар ха юм даа. Тиимэл хадаа энэ газарhаа \льгэр т\\рээгшэд м\ндэлэн, т\рэжэл байха еhотой.

Арад зоной ухаан бодолой г\н сооhоо бёёмэйлэгдэн м\ндэлhэн, \льгэршэдэй уран дуулалгаар баяжа баяжаhаар энэ саг х\рэтэр ерэhэн гайхамшаг \льгэрёёр буряадууд омогоргохо еhотойбди!

Yльгэр домог т\\рээhэнтнай \еын \едэ м\нхэ байхал!

Намжилма Цыденова