Дольен Мадасоной 110 жэлэй ойдо
1911 оной январиин 11-дэ буряадай уран зохеолшо, поэт Дольен Мадасон Эрхидэй нютагта балтаахи урагай; арбан хоер \хиб\\дтэй Матабай Николайн б\лэдэ д\рбэдэхи \хиб\\ниинь боложо т\рёё. 1928 ондо Боохон нютагтаа наймадахи класс д\\ргээд, ажаллажа эхилээ багшаар, кино- харуулагшаар, хэблэлэй хинагшаар, аман зохеол шэнжэлэгшээр – олон ажалда х\дэлёё. 1934 ондо буряадай уран зохеолшодой Союз анха т\р\\н байгуулха оргкомитедэй гэш\\нээр х\дэлёё. 1941-1943 онуудта армида алба хээ. Илья Николаевич уран зохеолдо айхабтар дуратай байгаа. Табатай байхадаа эгэшэнэрэйнгээ номоо \зэхэдэнь, шэрээ доронь орожо хоргодоод, сээжэлдэhэн ш\лэг\\дынь баран хадуужа абадаг байгаа. *\\лдэ hургуулида ороходоо мэдэхэдэнь, Никитинэй «Русь» гэхэ мэтэ ородой поэд\\дэй олон ш\лэг\\дыень сээжэлдэжэрхиhэн байгаа. Ёёрынь баян сэдьхэл, уран хэлэн, аман зохеолой амтата шэмэ, ородой ш\лэгшэдэй аша Дольен Мадасоной зохеолнуудтань эли \зэгдэнхэй. Дольен Мадасоной б\хы зохеолнууд лирическэ шэглэлтэй. Лирическэ ш\лэг\\дынь байгаали, инаг дуран тухай юм. Гэхэтэй хамта, зохеолнууд соонь совет х\н\\дэй газар дайдаяа ажалаараа шэмэглэн гоеоhониинь, инаг дуранайнь сэбэр арюун болоhониинь элитэ \зэгдэдэг hэн. «Т\рэл орон», «Тэндэ, хаана» гэhэн ш\лэг\\д соонь х\дёё нютагай хубилалта уран hайханаар харуулагдаhан юм. Шэр\\н дайнай сагай \едэ лирическэ ш\лэг\\дыень ёёрсэ шэнжэтэй болоhон байгаа, «Алта м\нгэнhёё \нэтэй адха хара шорой», – гээд т\рэл нютагайнгаа газар дайдые х\ндэлнэ. «Дайнда, хэрбээ унаа хадаа дайдаяа, т\рэhэн газараа тэбэрин, озон унахаб», – гэжэ лирик тангариглаа.
Дольен Мадасоной уянга ш\лэг\\д д\- шёёд жэлэй саана буряад ш\лэгшэдэй зэргэдэ h\рэг залуушуул орожо ерэhэн бэлэй. Тэдэнэр совет \еын hургуули д\\ргэнхэйн\\д, социалис байдалые х\гжёёхын т\лёё эдэбхитэй оролдолсоhон, шэнэ совет поэзиин н\лёё зохеолнуудтаа шэнгээhэн хонгео ш\лэгтэй залуушуул байгаа. Дольен Мадасоной нэрэ Цокто Номтоевой, Жамьян Балданжабоной, Шираб Нимбуевай, Дарижаб Дамдиновай нэрэн\\д- тэй хамта тэрэ \еhёё соностоо. Yетэн н\- хэдэйнгёё согтой залитай сэдьхэлыень, совет засагаараа, с\лёётэй байдалаараа омогорхоhон бодолыень «Ханхинажа байдаг хабарай саг» (1931 он) гэжэ ш\лэгтёё Дольен Мадасон иигэжэ харуулhан юм:
Дэлгэрмэ ехэ
Дэлхэй дээрэ
Дэhэлжэ ябаhан,
Дольелмо ехэ
Долгин дээг\\р
Долгидожо ябаhан
Дольен Мадасон...
Дольен Мадасон уран хэлэтэй, баян сээжэтэй х\н. Т\рэл арадайнгаа олон тоон- то нютагуудаар ябаhан, аман зохеолойнь али б\хы з\йлн\\дые суглуулжа согсолhон х\н. Урда Захаамин, хойто Алдаан, баруун Боохон, з\\н Онон нютагуудые хуузайhан зураhан, буряад зоной ажаhуудаг байгаали, газар дайдые г\йсэд \зэнхэй, Саhата \ндэр Саяанай оройе, нюдэ алдама \ргэн Бооржын талые, хойто з\гэй шэрэлдэнги ой тайгые, тунгалаг hаруул Байгал далайе номой сагаан хуудаhан дээрэhээ бэшэ, харин ёёрынгёё сэдьхэлэй шэмэг, шэхэнэй х\гжэм, нюдэнэй хужар, аманай амтан болгожо абаhан байна. Илья Николаевич Мадасон \шёё hурагша ябахадаа арадай аман зохеол нёёсэлжэ эхилhэн байба, аяар 1925 ондо hургуулингаа амаралтын \едэ т\р\\шынгээ д\шёёд таабаринуудые бэшэжэ абаhан байгаа. Тэрэнь хадаа \етэн н\хэдёёрёё таабари хэлсэхэдээ диилдэхэг\йн т\лёё бэшэгдэhэн юм ха. Харин поэт Дольен Мадасон Буряад аман зохеол суглуулагша суута х\н\\дэй нэгэн болоо. Гурбан мянгаад таабари, долоон мянга гаран оньhон \гэн\\дые, зуугаад онтохонуудые, хэдэн арбаад \льгэрн\\дые, хараалнуудые арадай бэлигтэй \бгэд х\гшэдhёё бэшэжэ абаа. Yшёё тиихэдэ буряад зоной угай модо буулгажа суглуулhан, ёёрёёшье г\йсэлд\\лhэн байна. Тэрээн соонь Оhын, Алайрай, Т\нхэнэй, Баяндайн, Н\хэдэй, Зэдын, Ивалгын, Агын, Эхирэдэй, Булгадай, м\н бусад олон нютагай буряадай угай модон бии. Илья Николаевич ёёрынгёё угые арбан юhэн \е х\рэтэр мэдэдэг, тэдээн тухай хэд байhыень хёёрэжэ шададаг hэн.
Дольен Мадасон буряад поэзидэ уянгын hабагша татаhан, арадай сэсэн мэргэн \гын дээжые эсэшэг\й наринаар бэдэрhэн, суглуулhан габьяатай. Ш\лэг\\дэй иимэ суглуулбаринуудые хэблэн гаргаа гэбэл: «Хабарай гэрэл» (1932), «Лирическэ ш\лэг\\д» (1958), «Х\хын дуунай \е» (1959), «Хоер онтохон» (1964), «Эртын хабараар» (1970). Буряад арадай аман зохеол суглуулжа, бэшэжэ абаhан ехэ абдарhаань ном болгожо эбл\\лhэниинь гэхэдэ: «Таабаринууд» (1959 г), «Оньhон ба хошоо \гэн\\д» (1960), «Абай–Гэсэр» (1960), «Багашуулай таабаринууд» (1962). Дольен Мадасон «*\\дэр» гэжэ сатирическэ рассказуудай суглуулбари Ц. Цыбеновтэй хэблэн гаргаа. Д. Мадасон буряад литературын х\гжэлтын зам тухай литературна хронико, м\н зохеолшод тухай дурасхаалнуудые бэшэжэ, ехэ хэрэгтэй юумэ хэhэн юм
Мадасон буряад уран зохеолой х\гжэлтын зам тухай тобшо т\\хэ, м\н зохеолшод тухай дурасхаалнуудые бэшэжэ, ехэ хубитаяа оруулhан юм.
1934 онhоо СССР-эй Уран зохеолшодой холбооной гэш\\н, Буряадай АССР-эй соелой габьяата х\дэлмэрилэгшэ гэhэн нэрэ зэргэдэ х\ртэhэн юм.
Илья Николаевичай уянга ш\лэг, хэhэн ажалынь мартагдахаг\й.
«Алта м\нгэнhёё \нэтэй адха шорой»
Шэнэ жэлые угтаха
Шэр\\н х\йтэн h\ни,
*омон дорохи окопhоо
*омон ара уруу м\лхин
Гаража ерэхэдэмнай, командир
Гарымни шангаар адхажа:
«Холын З\\н Сибирь Хонгор мэргэн х\б\\дтэ»,
– Бэлэг гуйлга эльгээгээ,
Бэрхэ минии солдадууд!
Баригты энээниие»,-гэжэ
Барюулба гар б\римнай
Шэнэхэн модон хайрсагуудые
Талын уhанай малтаhан
Таатай амархайда орожо,
Донгорог хутага гаргажа,
Доошоо тонгойн уудалнабди.
Хадагдаhан амhар нээгдэбэ.
Харааб, юун \гыб даа!
Намда х\ртэhэн заахан
Набтархан хайрсаг соомни
Сэсэгтэй сатинаар оюулhан
Сэбэрхэн зохидхон алшуур,
Саарhанhаа нимгэн, ёёрсэхэн
Сагаан батист пулаад,
Гахайн зузаан гадар
Газарай янзын эдеэн,
Гохо з\\гээр оюулhан
Гое дулаан шагайбша,
Шэлээр д\\рэн архи,
Шэнэ таряанай хилээмэн,
Шара тоhоншье бии,
Шаруулhан омолишье бии.
Шэрээдhэтэй торгон соохоноо
Шэр\\н юумэн баригдана.
Таряаншье, саахаршье бэшэ
Таажа ядаад задалhам:
Алта м\нгэнhёё \нэтэй
Адха хара шорой.
Сээжэдээ тэбэриhэнээ мэдэнг\й
Сэдьхэлээ х\дэлгэн hуугааб.
Ёёрым гараhан, т\рэhэн
Yндэр Сибирь нютагай
Алта м\нгэнhёёшье \нэтэй
Адха хара шорой энэл
Хиидэнэ саhан талаар,
42 Хии бараан тооhотон бууба.
З\\дэндэм холын т\рэл
З\\н Сибирьни \зэгдэнэ.
Бэлэг намда эльгээhэн
Бэригэн нюдэндэ харагдана.
Намжилма Цыденова бэлдэбэ
|
