Булагад яhатанда олон эсэгэрэг. Батлайн долоонhоо  тараашан Туулайтан, еhо заншалаа дамжуулhан. Эсэгэрэг    соогоо аха захалха х\\тэй.

Ехэ тёёдээ, Шатаева Матрена Обогоевна, томо \ндэр хуншуухан \нэртэй, амтатай шаани аарсын \нэр гаргажа байгша бэлэй. Гэбэшье хирзага аянгатай, гоеор дууладаг, онтохо, таабари хэлэдэг, басагадаа hургаадаг hэн.

Ехэ бэрэ, Степанова Ульяна Михайловна, \ндэр сагаан hанаатай, hургаартай. Тэрэ сагта hургаартай х\д манай нютагта \сёён байгаа. Библиотекэдэ ажалладаг байhан. Ехэ баабай, тёёдэй хоер ехэ бэрэдээ гамтайгаар хандадаг бэлэй. Еhо заншалаа саашань дамжуулха, найдабаритай х\н ехэ бэрэмнай. Х\рим нааданай болоходо гурбан \дэрые гаргаха,  худаг ураг оролсолгын урда тээ ,олон \дэрн\\д соо удха узуурынь бэдэрхэ, муу т\рэлтэнэй зоноор уран оролсодогг\й байгаа.

Залуу бэрэд\\дэй найрлахада, ехэ тёёдээ ба ехэ бэрэ хоер байжа, х\йhыень х\ндэлхэ. Б\\бэйн елтэй болоходо, ш\лэ хэхэ, нэрэ \гэхэ, тиихэдэ ехэ зугаа болохо. Ш\лэндэ хариhаа абга изынэд, абга хурайхайнууд \хи х\б\\дээрээ ерэдэг hэн. Тэдээнээ ехээр х\ндэлхэ, эдеэ хоолоо бэлдэхэ ехэ бэрэйн х\дэлмэри байгаа.

Улаан-Yдэhёё \еэлэнг\\д ерэхэ Туулай  ахай, Буряад-Монгол АССР-эй эл\\рые хамгаалгын т\р\\шын министр Николай Аржеевич Абыков, Сэдээ ахай, дотоодын хэрэг\\дэй министрэй орлогшо, полковник Сергей Семенович Перепанов, зээ х\б\\н, Республиканска больницын ахамад врач Борис Хунгеевич Антохонов, зээ х\б\\н Степан Ботоевич Танганов. Ахашуул Зандан зээ х\б\\мнай \гы гэлдэгшэ hэн. Эгээн аха эгэшын х\б\\н ехэ суутай Зандан байгаа. 1916 ондо тэрэ Николай хаанда ошоhон юм. Тэрэ барагаар буряадууд армида ошоод, олон х\б\\д тэхэржэ ерээг\й, харин арай голтоймод хоер х\б\\н ерэхэдэ, наhа барахынгаа урда Занданда буряадуудай сэрэгэй албанда х\шэр байдал тухай хёёрэhэн. Х\б\\дэй иигэжэ баhуулжа байхада,  тэрэ тэсэнг\й булган дэгэл абаад, Николай хаанда ороо гэхэ. Зандан \ндэр, багжагар томо  бэетэй hэн. Николай хаан иигэжэ ёёhэнhёё hураба: «Ши хэмши?». Тиихэдэнь тэрэ «Хаан Ханхасаев, буряадай хаанби!» гэжэ харюусаhан. Буряадуудай сэрэгэй алба хаалгын асуудалые тэрэ иигэжэ шиидэhэн байна. Ёёрёё Санкт-Петербургын х\дёё ажахын институдые жара наhатайдаа д\\ргээ. Адаhа малаар баян, тооложо барахаг\й хонид, тахяанууд, тоог\й  орловско \\лтэрэй моридуудтай байгаа. Нагасанартаа яhалаар туhаяа х\ргэдэг hэн. Ел б\ри тэдээнэртээ ерэжэ, тайлгаяа хэхэ. Ехэ з\\дшэ, з\\дээрээ юун болохоб гээд мэдэдэг байhан. Ехэ баабай, тёёдээ, айлай \тэлёёшэн хэлсэдэг hэн: «Зандан зээ х\б\\н Туулай тёё баабайн hайсын абаа». 30-аад  онуудай хамалганиие урид мэдэжэ, хари г\рэн руу ябашаhан юм.

Туулай тёё баабаймнай долоон наhатайдаа Онгото бёё боложо, зондоо ехэ абар туhаяа х\ргэhэн. Тёёдэй басагадаа hургааха, басаган х\н хадамда ошоод, баабайн обогоор ябаха еhог\й, \тэг дээрэ \лэhэн х\б\\дтээ харша байха, золын хааха. Энэ наhан соогоо ябахадаа нээрээшье тиимэ байна. Энээниие з\б гэжэ гэршэлнэб. Иимэ гайхалтай аянга бии, хадамда ошоод т\рёёг\й hамган дээрэhээ   \шёё   hамгые   асаруулха. Тиимэ айлнууд м\нёёшье бии. Баянгазада тиимэ гэр б\лэ байха, манай т\рэhэн нютагта д\рбэн х\б\\д соо минии \етэн  нэгэ х\б\\н \шёё hамга асарhан. Наян елэй саана иимэ еhо заншал байгаа.

М\нёё юун болоноб? Дуран соогоо ябана, ямаршье т\\хэ т\рэлёё, удха узуураа мэдэнэг\й. Ураг оролсохоhоо т\р\\н хээлитэй болоод гараhан баган баабайг\й, ехэ болоходоо тёёреод ябана. Буряад зоной hайхан заншал мартагдаха еhог\й бшуу.

Галина Балюева - Михаханова