Эхэ ороной с\лёё байдалай Илалта

Жэл б\ри бидэ дайнай  \ен\\дhээ холодонобди. Дайнай эхилhэн гашуудалтай  тэрэ \дэрhёё хэдышье жэлн\\дэй \нгэрбэшье hаа, арадай сээжэдэ дайнай сагай хэмжэлтэг\й зоболон, зоной харуулhан зориг  амиды байха.

Алдарай т\лёё бэшэ, харин ажамидаралай т\лёё х\н\\д Эхэ ороноо хамгаалжа, с\лёё байдалай т\лёё тэмсэжэ дайлалдаhан байгаа. Тэрэ гашуудалта \дэрн\\дые мартанг\й, Илалта туйлаhан х\н\\дые магтажа ябаха гээшэмнай – бидэнэрэй, аша гушанарайнь, х\ндэлэл \з\\лhэн хэрэг, манай уялга болоно.

Дайн тухай дурасхаал – амиды! 

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатаршалга гаргаhан,  маанадта Агууехэ Илалтые бэлэглэhэн  нютагаархидаймнай сэрэгшэдэй нэгэн – Александр Матвеевич Тапхаров тухай хёёрэжэ \гэh\\.

Дайнай эхилhые мартададагг\й hэн. Сабшаланhаа нютагайнь х\б\\дые: Артем Стариковые, Муханай Тарбажеевые, Иван Ользоновые, Владимир Вахрамеевые, Василий Зуртуевые, Афанасий Номоевые, Василий Баировые дайнда абаашаба. Зариманиинь гэртэхинтэеэ hайса \гэшье хэлсэнг\й хахасаа бэлэй.

Александр Матвеевичтэ военком дайнда уригдаха *огоотын х\б\\дээр х\дэлхэ гэhэн захиралта \гэhэн байгаа. Тэрэнэй  h\\лээр дайнда ошохош гэжэ ойлгуулба.

1942 оной февраль hарада Тапхаров А.М. дайнда татагдаhан юм. Артиллеридэ тудаба. Х\дёёгэй 18-тай залуу х\б\\ндэ сэрэгэй албан х\ндэшье гэжэ hанагдааг\й.  Эл\\р бэетэй, х\ндэ ажалда hуранхай, ехэ тэсэбэритэй hэн. Д\\ комсоставай полковой hургуули д\\ргээд, юhэдэхи противотанково артиллерийскэ дивизиондо эльгээгдэбэ.

«1943 оной февраль hара шахуу  Смоленск хото доро  бидэ хамгаалга баряабди – гэжэ Александр Матвеевич гэртэхиндээ бэшээ hэн. – Шуhата байлдаанг\й нэгэшье  траншей, нэгэшье \ндэрые \гёёг\йбди». Тиихэдээл хэды дахин \хэл хажуудань эрьелдээб даа!

Тэрэл 1943 оной Витебск  хотын хажуудахи окопонууд  соо партиин гэш\\ндэ абтаhан байгаа.

Саашадаа Нэгэдэхи Белорусска фронтын 1970-дахи хюдалгын противотанкова артиллерийскэ полкдо ахамад сержантын нэрэ зэргэтэй зэбсэгэй командирай тушаалда албалаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда  аша габьяа гаргаhанайнгаа т\лёё Александр Матвеевич Улаан Одоной орденоор (07.05.1945), Эсэгэ  ороной дайнай II шатын орденоор, «Шэн зориг гаргаhанай т\лёё» (01.03.1945), «Дайшалхы габьяагай т\лёё», «Германиие илаhанай т\лёё»  гэhэн медальнуудаар  ба Илалтын олон ойн баярнуудай медальнуудаар шагнагдаhан байна.

*\\лдэнь хэдышье байлдаанууд байгаа ааб даа. Нэгэ ушар мартагданг\й, ухаандань хадуугдажа hанагдана. Абяа шэмээг\й \\р хираанаар бэлэй. Гэнтэ буунуудай т\ерёён гаража, танкнуудай д\рсэн\\д харагдаба. Шанга тулалдаан гараба. Дайсанай нэгэ, хоер, \шёё хэдэн танкнууд хара утаа хаяжа зогсошоно. Александр Матвеевичэй хажууда хоер танк шатажа, утаан гараба. Гэнтэ сээжэ руугаа шархатуулба. Байлдаанай талмайhаа тэрэниие санинструктор гаргаба. Хэдэн \дэр с\лёё оронг\й, хоер операци даажа гараа, долоон hарада госпитальдо хэбтээ. Энэ эгээл х\ндэ шархань байгаа. Дайнда  гурба дахин шархатуулhан юм.  

Илалтын \дэрые ахамад сержант Тапхаров Эльбэ дээрэ угтаба. Тэндэ американска сэрэгшэдээр уулзаhан байгаа. Гэртээ 1945 оной h\\л багаар бусаа бэлэй. Гэртэхиндээ хэдышье шархатуулаад хэбтэхэдээ, \бдэжэ байхадаа, муу юумэ бэшэдэгг\й hэн.

Дайнай h\\лээр Александр Матвеевич Тапхаров хэрэгтэйл байhан газартаа ажаллаа. Нэн т\р\\н, дайнай h\\лээр Шутхалан нютагайнгаа «Комсомолец» колхоздо, h\\лээрнь Баяндайн райкомой з\блэлёёр Баяндайн милициин управленидэ 1955 он х\рэтэр х\дэлёё.

Хаанашье ажаллажа байхадаа, ажалдаа харюусалгатайгаар хандадаг, х\н\\дэй хэрэг, эрилтэн\\дые hайн мэдэдэг, hанаашархадаг зантай hэн гэжэ м\нёёшье шутхаланшуулнай дурсан хэлсэдэг.

Александр Матвеевичэй т\р\\ ажалынь миинтэ байгааг\й: 1957 ондо «Шэнэ газар хахалhанай т\лёё» медаляар, бэшэшье олон ондоо х\ндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаhан юм.

Дайнай h\\лээр Александр Матвеевич нютагайнгаа сэбэр басаганда гэрлэhэн байна. Елизавета Макаровна 1926 ондо юрын ажалша, зургаан \хиб\\тэй гэр б\лэдэ т\рэhэн намтартай. Тапхаровтан 4 \хиб\\дые х\м\\ж\\лhэн байна: 1 х\б\\н, 3 басагад. Елизавета Макаровна б\хы  наhан  соогоо шубуушанаар «Комсомолец» колхоздо х\дэлhэн, олон Х\ндэлэлэй  грамотануудаар урмашуулагдаhан юм.

Илалтын 50 жэлэй ойн баярые Елизавета Макаровна \бгэнг\йгёёр угтаа: хайрата н\хэрынь 1994 оной мартын 24 наhа барашоо бэлэй.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Илалта манай  г\рэндэ ехэ х\ндёёр х\ртэhэн байна. Хэды х\н\\д тэмсэлдэ бодожо, ами наhаа \гэhэн бэ! Манай совет сэрэгшэд хэмжэшэг\й баатаршалга гаргаhан байна. Тэрэ сэрэгшэдэй тоодо минии нютагаархин Александр Матвеевич Тапхаров ороно. Эхэ ороноо хамгаалжа, б\хы арадай  хаба х\сын аша туhаар Агуу Илалта туйлагдаа гээд минии хёёрёён сооhоо ойлгохоор. Гаргаhан баатаршалгань ба наhанайнь ябадал маанадта, ургажа ябаа залуу  \еын х\н\\дтэ, жэшээ боломоор гэжэ хэлэхэдэ буруу бэшэ байха гэжэ hананаб. Иимэ жэшээ болохо нютагаархинаараа омогорхоноб!

Светлана Танганова,

Баяндайн аймагай *огоотын дунда hургуулиин 11-дэхи классай hурагша